کیده نشست پژوهشی:

• آمارها نشان می ­دهد، ایران پس از ایتالیا، چین و هند در جایگاه چهارم تولید سنگ ساختمانی در دنیا قرار دارد.
• ذخایر سنگ‌های ساختمانی جهان به حدود ۱۵ میلیارد تن می‌رسد که شامل گرانیت‌ها، مرمریت‌ها، تراورتن‌ها و مرمرهاست که در این میان، تنوع رنگ و کیفیت سنگ‌های تولید ایران با 7/ 4 میلیون تن ذخیره در جایگاه اول جهان قرار دارد.
• بزرگ‌ترین مساله درمشکلاتناشی از ارتباطات و تعاملات سیاسی است که در سطح کشور گریبانگیر صنعت سنگ شده است و با افت صادرات در سال 97 مواجه کرده است.
• توسعه صنعت معدن در ایران و برون رفت از وضعیت نامطلوب موجود، نیازمند دو تغییر اساسی است. نخست، تغییر نگاه دولت به بخش معدن و به عبارت دیگر در اولویت قرار گرفتن ایجاد اشتغال و افزایش تولید به جای درآمدزایی صرف به حوزه معدن است. دوم؛ استانداردسازی و بهینه کردن این صنعت است.

پژوهش خبری صدا وسیما: سرزمین ایران به دلیل تنوع رخدادهای زمین شناسی در آن و نیز رخ آشکار سنگ­ مختلف به دلیل پوشش ناچیز جنگلی و خاک ­ها، دارای پتانسیل بالایی از انواع سنگ ­های تزئینی و سنگ ­های نرم­بر و سخت­بر است. یکی از مزیت‌های خدادادی صنعت سنگ در ایران تنوع معادن آن است. این سنگ­ ها شامل گرانیت، مرمیت،‌ چینی، کریستال، تراورتن و مرمر بوده که از تنوع رنگی بالایی نیز برخوردار است.

‌تنوع رنگ یکی از فاکتور‌های موثر در فروش سنگ بوده به طوری که فعالان صنعت سنگ هند به دلیل تنوع رنگ سنگ­های گرانیت این کشور که شامل 28 طیف رنگی است به خود می­بالند، اما جالب اینجاست که تنها در منطقه بیرجند ایران سنگ‌هایی با 30 طیف رنگی در حال استخراج است.

آمارها نشان می ­دهد، ایران پس از ایتالیا، چین و هند در جایگاه چهارم تولید سنگ ساختمانی در دنیا قرار دارد. ذخایر سنگ‌های ساختمانی جهان به حدود ۱۵ میلیارد تن می‌رسد که شامل گرانیت‌ها، مرمریت‌ها، تراورتن‌ها و مرمرهاست که در این میان، تنوع رنگ و کیفیت سنگ‌های تولید ایران با 7/ 4 میلیون تن ذخیره در جایگاه اول جهان قرار دارد[1].

اما با این آمار و ارقام و علیرغم همه امکانات، سهمی مطلوب در صادرات نداریم، علت آن چیست؟ نقاط ضعف در کجاست؟ این سوالات، سوالاتی است که به محض آشنا شدن با صنعت سنگ در کشور و ظرفیت­های آن در کشور به ذهن هر کارشناس و یا حتی افکار عمومی جامعه خطور می­کند؟ لذا برای پاسخ به این سوالات در نشستی با آقای محسن غیاثوند، نایب رئیس کانون سنگ کشور در میان گذاشتیم تا بتوانیم پاسخی مناسب پیدا کنیم.

آمارهای توسعه صنعت سنگ در منطقه و جهان

در حال حاضر 8 هزار و 800 معدن فلزات رنگی، خاک‌های صنعتی و سنگ‌های نما و ساختمانی در کشور وجود دارد که یک هزار و 900 معدن مربوط به سنگ‌های تزئینی است. ظرفیت شناخته شده معادن کشور 47 میلیارد تن برآورد شده که حدود 4 میلیارد تن آن مربوط به ذخایر سنگ‌های تزئینی است و مصرف واقعی سنگ در کشور با توجه با رکود ساخت و ساز 7.5 میلیون تن و ظرفیت استخراج این ماده معدنی سالانه افزون بر 25 میلیون تن است.

وجود ذخایر غنی سنگ نما و تزئینی، ایران را در 4 رتبه اول تولید کننده سنگ جهان قرار داده و با توجه به موقعیت استراتژیک ایران موقعیت ممتازی نیز برای این محصول با ارزش معدنی در بازارهای هدف منطقه وجود دارد. زنجیره صنعت سنگ از معدن کلید می­خورد و ٢ هزار واحد صنعتی در حوزه سنگ با ظرفیت ٢٧ میلیون تن در کشور فعال است که ارزش جهانی آن از سه میلیارد دلار فراتر می رود.  

در بخش فرآوری سنگ ظرفیت تولید ١٨٠ میلیون متر مربع محصول به ارزش هر متر ٢٠ دلار در کشور وجود دارد که نیازمند تقویت است. با وجود توانمندی کشور در حوزه سرمایه ملی ذخایر سنگ معدنی می توان تا 7میلیادر دلار تولید ثروت از فرآوری این محصول داشت اما، با ظرفیت ٢٧ میلیون تنی صنایع فعال سنگ اکنون فقط ١٠ میلیون تن سنگ در کشور تولید می­شود.

٦ میلیون تن سنگ فرآوری شده کشور سالانه صادر می­شود که با احتساب 1 میلیون تن بلوک صادراتی سنگ خام و کوپ در مجموعه آمار صادارت سنگ ایران به 7 میلیون تن می ­رسد. ٦ هزار واحد فرآوری در کشور وجود دارد که ٥٠٠ واحد به صورت بالقوه ظرفیت تولید و صادرات دارد و ١٥٠ واحد صادراتی است و عارضه ­یابی ضعف صادرات باید به شکل علمی انجام شود[2].

همچنین با استناد به گفته­ های رئیس هیئت مدیره انجمن سنگ ایران، ذخیره معدنی این بخش چیزی فراتر از 4 میلیارد تن محاسبه می­ شود که با فرض اینکه مصرف سالانه 10 میلیون تن باشد، 400 سال طول می­کشد که تمام این ذخایر به مصرف برسد.  در کشور چیزی حدود 6000 تا 6500 واحد سنگ بری فعالیت دارند که بیش از نیمی آنها در استان تهران واقع شده ­اند. اما مسایلی مانند فرسودگی و بازدهی پایین ماشن آلات و به روز نبودن تجهیزات، دغدغه ­های جدی را برای تولیدکنندگان ایجاد نموده است.[3]

صادرات دو برابری سنگ از ایران درسال 96

سال 96، ۴۷ میلیارد دلار میزان صادرات غیرنفتی بوده و از این میزان ۸.۵ میلیارد دلار مربوط به صنایع معدنی بوده است. مهم‌ترین موضوع در رابطه با صادرات، تراز تجاری است. در سال۹۱، ۵.۵ میلیارد دلار صادرات معدنی وجود داشت و در مقابل، ۶.۶ میلیارد دلار واردات صنایع معدنی آن انجام شد. تناژ صادرات سنگ در سال91،‌850هزار تن بود که ارزش این میزان ۱۸۰ میلیون دلار بوده است. در سال ۹۶ تناژ صادرات سنگ (کار شده و خام) به 1.5 میلیون تن و به ارزش۳۷۰ میلیون دلار رسید. البته این رقم ممکن است در آمارهای بین المللی گم شود، اما در سال­های گذشته صادرات سنگ دو برابر شده است. این درحالی است که کل صادرات صنعت و مواد معدنی ۱.۵ برابر شده است.

همچنین کل سنگ وارداتی در سال ۹۶، ۲۶ میلیون دلار ارزش بوده که در مقابل ۳۵۰ میلیون دلار صادرات سنگ، عدد قابل توجهی نیست. [4]

کشورهای واردکننده سنگ ایران

چین در رتبه اول در سال 96، صادرات در حجمی به ارزش 170 میلیون دلار بوده است که 49.85درصد از کل صادرات سنگ کشور را شامل می­شود و از این حیث، چین در رتبه نخستین جایگاه از نظر واردات سنگ ایران قرار می­گیرد.

در رتبه دوم عراق با 73 میلیون دلار واردات قرار دارد و ترکیه با 17 میلیون دلار رتبه سوم را به خود اختصاص داده است کشورهای هند و ترکمنستان هم با اختصاص 11 میلیون دلار برای هر کدام، دیگر واردکنندگان اصلی سنگ از ایران می­باشند. دیگر کشورها هم مجموعاً وراداتی به اندازه 59 میلیون دلار داشته­اند که چیزی حدود 18% از مجموع کل صادرات سنگ ایران را شامل می­شود.

توانایی صنعت سنگ کشور در بدست آوردن استاندارد جهانی

این بحث را از دو منظر باید مورد بررسی قرار دهیم، یکی بحث کیفی و دیگری بحث کمی، از نظر کیفی به صورت محدود و جزیره‌ای، می‌توان گفت که حداقل بیش از ۵۰ کارخانه قادرند استانداردهای جهانی را رعایت نمایند و سنگ آنها قابل عرضه در بازارهای اروپایی است. اما در بحث کمی می‌توانیم بگوییم بیش از ۶۵۰۰ کارخانه وجود دارد که اکثریت آنها تولید ناچیز و باکیفیت پایینی دارند که تولیدات آنها یا صرفا در بازار داخلی و یا با قیمت‌های نازل در کشورهای همجوار خریدار محدودی دارند[5].

میزان رقابت کارخانه ­های سنگ کشور با کشورهای خارجی از نظر تکنولوژی

۶۵۰۰ کارخانه کشور ماشین‌آلات مدرن دارند، مجموع ظرفیت بالقوه‌ای که اکنون در این کارخانه‌ها وجود دارد برای تبدیل ۲۵ میلیون تن سنگ‌خام به سنگ فرآوری شده در سال کافی است. تقاضای بازار  داخل امروز کشور حدود ۸ میلیون تن است. بخش صادرات هم در حال حاضر ۲ میلیون تن است؛ در نتیجه ۱۵ میلیون تن ظرفیت خالی داریم. حال اگر ماشین‌آلات عمده این واحدها را مدرن کنیم و این ظرفیت را حداقل به ۴۰ میلیون تن برسانیم[6]، بازاری برایش آن وجود ندارد. در نتیجه اگر کارخانه‌ها اقدام به نوسازی کنند اما شرایط توانمندی بازاریابی و فروش را در نظر نگیرند، نمی‌توانند هزینه سرمایه‌گذاری انجام شده را در سال‌های آینده پرداخت کنند. اما این حرف بدین معنی نیست که هیچ واحدی نباید به سمت مدرن‌سازی برود. هر کارخانه‌ای که قادر باشد بازاری برای کالایش داشته و یا پیدا کند حتما باید نسبت به مدرن‌سازی و ارتقای کیفی و کمی تولیدات خود اقدام کند.

تحریم و مشکلات سیستم بانکی از موانع بازارهای غربی برای خرید سنگ ایران

بزرگ‌ترین مساله درمشکلات ناشی از ارتباطات و تعاملات سیاسی است که در سطح کشور گریبانگیر همه صنایع است و فقط به سنگ مربوط نمی‌شود. به عنوان مثال کلیه خریدها در کشورهای اروپایی از طریق سیستم بانکی انجام می‌شود، اما وقتی در ارتباط با سیستم بانکی آنها دچار مشکل باشیم آنها سنگ را می‌پسندند و قیمت را قبول دارند ولی نمی‌توانند خرید را انجام دهند. اگر بخواهیم به صورت موردی ذکر کنیم، سنگ ایران به کشورهای ایتالیا، آلمان، انگلستان، فرانسه، بلژیک، لهستان، ژاپن و آمریکا، کانادا و استرالیا و ... صادر می‌گردد ولی حجم صادرات رقم پایینی است پس مشخص است که آنها متقاضی سنگ ایران هستند، ولی مسائل بانکی بزرگ‌ترین مانع است. حال به این مسائل بانکی، ترس از تحریم و غیره هم اضافه می‌شود. آمریکا هر نوع معامله با شرکت‌های ایرانی را ممنوع اعلام کرده است[7].

آمارها درباره کاهش سهم جهانی ایران در صنعت سنگ در سال­های اخیر

- ایران با دارا بودن40 میلیارد تن ذخایر قطعی، در رتبه دهم جهان و برخورداری از 4میلیارد تن ذخایر قطعی سنگ­های تزئینی در رتبه چهارم جهان قرار دارد، اما از نظر تنوع رنگ در حوزه سنگ­های آهکی (سنگ مرمر و تراورتن ها) مقام نخست را در جهان داراست. 40 هزار واحد سنگ بری در کشور فعال است و نقطه ضعف اصلی این صنعت، ناتوانی در صادرات است. در حالی که در سال 68 ایران2 برابر ترکیه صادرات داشت (80 میلیون دلار در برابر 40 ملیون دلار)، اما صادرات امروز ترکیه به 2.6 میلیارد دلار رسیده و صادرات ایران فقط 200 میلیون دلار است.[8]

- در آمارهای بزرگترین صادرکنندگان سنگ فرآوری شده کماکان با رشد صادرات کشورهای ترکیه با صادرات بیش از ۲/۲ میلیون تن سنگ فراوری و افزایش ۱۴۳ هزار تن در صدر رشددهندگان و مصر با صادراتی معادل با ۱/۵۳ میلیون تن وبیش از ۹۰ هزار تن افزایش صادرات سنگ فراوری دومین کشور شاخص شناخته شده است که در این فهرست مصر از کشور ایتالیا پیشی گرفته است [9]

- ذخایر کشف شده سنگ‌های ساختمانی کشور در حدود 5 میلیارد تن برآورد شده است، از این مقدار در بهترین شرایط، سالانه در حدود 500 هزار تن را صادر صورت گرفته است، این مقدار هم کمتر از 0.5 مصرف جهان هست، یعنی ظرفیت بالقوه عظیمی‌در کشور وجود دارد که می‌تواند نقش مهمی‌در اقتصاد ملی و کسب ثروت ایفا کند. در حدود 20 هزار نفر در معادن سنگ تزیینی کشور اشتغال به کار دارند[10].

تاثیر نوسان نرخ ارز بر صنعت سنگ کشور

نوسانات نرخ ارز، نوسانات سیاست‌گذاری‌ها را نیز در کشور به دنبال دارد، به‌طوری‌که می‌بینیم مواردی مانند تغییر سیاست‌ها، تعدد دستورالعمل‌ها و بخشنامه‌ها طی این چند ماه امکان برنامه‌ریزی را از واحدهای صادرکننده گرفته، به خصوص در چند ماه گذشته با تغییرات ناگهانی و سریع نرخ ارز سیاست‌های تجاری مختلف با رویکردهای متفاوتی، گاه حمایتی و گاه محدودکننده، اتخاذ شده است، فراهم آوردن شرایط مناسب برای جذب سرمایه‌های خارجی و تامین مالی از ضروریات بخش است، در حال حاضر به علت تغییرات مداوم اقتصادی، وضع قوانین و تعرفه‌های یک باره، اعتماد سرمایه‌گذاران جلب نمی‌شود. مناسب نبودن اوضاع مراودات مالی، عدم گشایش اسناد اعتباری و عدم دریافت بهای مواد معدنی از طریق متداول جهانی، مزید بر علت است،

مهم­ترین چالش ­های پیش روی صنعت سنگ کشور

*مالیات‌های بالا، نرخ نجومی‌سود تسهیلات، بهره‌های بانکی،*عدم دسترسی و نوسازی به ماشین‌آلات معدنی و واحدهای فرآوری سنگ ، نبود ساختارهای مناسب حمل و نقل، گران بودن کرایه انتقال محصولات به مراکز فرآوری،  افزایش قیمت تمام شده محصولات در معادن، عدم مدیریت ضایعات و عدم توانایی در شناسایی بازارهای هدف

*واردات سنگ از چین

*تصویب قوانینی که دست­ های تولیدکنندگان را می­ بندد و کمتر از رکود نیست؛

*با کند شدن اجرای ساخت­ وساز مسکن در سال­های اخیر از نیمه دوم سال 1392 به‌تدریج مشکلات این بخش از صنعت آغاز شد و این رکود در سال 94 به اوج خود رسید و حتی موج خروج بسیاری از فعالان از صنعت سنگ شد. رکود بازار مصرف داخلی، سیاست‌های انقباضی و نبود نقدینگی، بازگشت نشدن سرمایه باعث ضربه سنگین بر پیکره صنعت سنگ شد و انگیزه صاحبان این صنعت برای ادامه یا بقا کاهش یافت.

*موانع بر سر راه مبادلات بانکی است، چرا که صنعت سنگ ایران در زمینه توسعه صادرات مشکل چندانی در خصوص کیفیت یا قیمت ندارد، بلکه موانع سیاسی است که سد راه گسترش صادرات و پیشرفت این صنعت شده است. همچنین دلال خارجی سنگ کشور را به ریال خریده و به دلار می‌فروشد.

*وجود دلالان عراقی و روسی وارد ایران شده‌اند و با پول نقد، سنگ‌های تزئینی ایران را از تولیدکنندگان خرد به نرخ ۲۵ تا ۳۰ هزار تومان در هر مترمربع یعنی کمتر از ۳ دلار جمع‌آوری کرده و می‌برند.

کلام آخر

بازار سنگ ایران در سه دهه اخیر، به تدریج با توجه به افزایش ظرفیت‌های استخراج و تولید در بخش فرآوری و به روز کردن تکنولوژی در ابعاد داخلی و خارجی از رونق مناسبی برخوردار شده است. طی۲۰ سال اخیر، تعدادی از کارخانه‌های فرآوری سنگ ایران با هدف افزایش کیفیت به تکنولوژی روز دنیا تجهیز شدند، اما به دلایل مختلف به‌رغم نوسازی در تجهیزات نتوانستیم سهم واقعی خود را در صادرات این صنعت در کشور داشته باشیم که مهم‌ترین آن رکود در بازار مسکن از سال 92 تاکنون در بازارهای داخلی و عدم سرمایه‌گذاری صحیح برای ورود به بازارهای خارجی است.

از این رو، توسعه صنعت معدن در ایران و برون رفت از وضعیت نامطلوب موجود، نیازمند دو تغییر اساسی در ابتدای امر است. نخست، تغییر نگاه دولت به بخش معدن و به عبارت دیگر در اولویت قرار گرفتن ایجاد اشتغال و افزایش تولید به جای درآمدزایی صرف و نگاه کاسبکارانه به حوزه معدن است. دوم؛ استانداردسازی و بهینه کردن این صنعت است.

در هر حال باید به اصلاح ساختار کارخانه‌های سنگبری کشور با حمایت دولت یا با جلب و جذب سرمایه‌گذاران خارجی آن هم با اصلاح قوانین و مقررات لازم و ایجاد بستر مناسب دست یافت. این در حالی است که حداقل زیرساخت‌های لازم برای حضور در بازارهای جهانی برای صنعت سنگ ایران فراهم است و با به کارگیری مزیت طبیعی، تنوع رنگ و حجم بالای ذخایر معادن سنگ موجود می ­توان صنعت سنگ کشور را صاحب وضعیت منحصر به فرد در عرصه جهانی کرد.

منابع در آرشیو پژوهش خبری موجود است.