1- کلیات                                  
   1-1- تاریخچه                                                                            
   به فلز سرب در زبان انگلیسی لید، در عربی رصاص و رصاص اسود و در اوستا سروویا و سروه و در زبان پهلوی سرب گفته میشود. سرب در شمار قدیمیترین فلزهایی است که انسان آن را بکار میبرده است. سرب در شمار قدیمیترین فلزهایی است که انسان آن را بکار میبرده است.
   اکثر فعالیتهای قدیمی در معادن سرب یا سرب و روی ایران برای استخراج سرب بوده است. از کارهای استخراجی قدیمی آثار بسیاری به صورت تونل و چاه و ابزار قدیمی و سربارهها بجا مانده است. وجود ابزار سنگی، قدمت این فن را در این معادن مشخص میسازد و تقریباً در تمامی کانسارها و معادن سرب یا سرب و روی فعلی ایران، آثار شدادی ملاحظه میشود. کارهای استخراج قدیمی اغلب به صورت حفرههایی است که مواد فلزی آنها استخراج شده و بهرهبرداری با شمع شدن رگه، رسیدن به سطح ایستابی و یا افزایش عمق متوقف شده است. به ندرت عمق حفاریهای قدیمی به 90 متر میرسد. تهویه در این معادن به صورت طبیعی انجام میشده و باربری در داخل معادن با دوشکشی، در چاهها با سبد و سیمان و درخارج معدن به وسیله چهارپایان صورت میپذیرفته است. کانهآرائی به وسیله سنگجوری دستی و استفاده از دلو و لاوک انجام میشده است.
   سرب در ایران از اواخر هزاره سوم شناخته شده و چون ذوب کربناتهای سرب آسان بوده، بهرهبرداری از معادن کربناته سرب صورت گرفته است، به گونهای که در معادنی که سولفور و کربنات، توأماً وجود داشتهاند تنها از سنگهای کربناتی بهرهبرداری میشده است. در دوره پیش از اسلام از سرب به عنوان ملات در کارهای ساختمانی، سدسازی و پلسازی استفاده میشده و افزون براین برخی از ظروف در آن زمان از سرب ساخته میشده است. کریشمن، شرقشناس معروف مینویسد : در ایران دوره سلوکیان، استخراج آهن، سرب و مس زیرنظر صاحبمنصبان شاهی فزونی گرفت، و صادر هم میشده است. سرب موارد استعمال زیادی در علم کیمیاگری داشته است، به طوریکه کیمیاگران برای آن 37 نام نهادهاند. از ترکیبات سرب برای ساخت رنگهای نقاشی و مواد داروئی استفاده میشده است. در دوره بعد از اسلام بهرهبرداری از معادن سرب بیشتر به منظور به دست آوردن نقره بوده و دراغلب کتب، کانسار سرب را معادل کانسار نقره در نظر گرفتهاند.
   در کشور ما تاکنون حدود 600 کانسار و نشانه معدنی سرب شناخته شده است که بعضی از این کانسارها در شمار بزرگترین کانسارهای سرب جهان هستند، به عنوان مثال کانسار سرب و روی انگوران از نظر عیار نخستین و از نظر ذخیره سومین کانسار سرب و روی جهان است. کانسارهای مهدیآباد، کوشک و ایران کوه نیز از کانسارهای بزرگ این ماده معدنی در جهان محسوب میشوند.
   روی در اغلب کارهای هنری برنزی مربوط به 5000 سال پیش یافت شده و برای مدت 2000 سال به عنوان یکی از اجزاء آلیاژ برنج در اروپا و آسیا مصرف میشده است. چند اثر هنری که سن کانهها به 5000 سال پیش از میلاد مسیح بر میگردد، در اروپا یافت شده است. حدود 200 سال پیش از میلاد مسیح، رومیها که تبحر چشمگیری در ساختن آلیاژهای روی داشتند، از این فلز و آلیاژهای آن سکه میزدند.
  
  
   1-2- کانی های سرب و روی
   درطبیعت دو عنصر سرب و روی، اغلب با هم همراهند. نزدیک به 70 درصد سرب معدنی از کانههای مخلوط سرب و روی که به طور معمول مقادیر روی آنها بیشتر از سرب است، تولید میشود. نزدیک به 20 درصد از تولید سرب مربوط به کانههای مخلوطی است که مقدار سرب در آنها از روی بیشتر است و 10 درصد بقیه تولید سرب در رابطه با کانیهای مسدار است.
   oسرب
   تاکنون 130 نوع کانه سرب شناخته شده است که در میان آنها سولفور سرب (گالن PbS) مهمترین و اقتصادیترین است و 90 درصد از تولید فلز سرب از این کانه است. دیگر کانه با اهمیت سرب سروزیت یا کربنات سرب (PbCO3) است.
   سرب در طبیعت به صورت سولفید، سولفات، کربنات و نمک های سرب یافت می شود. تاکنون 130 نوع کانه سرب شناخته شده است که در میان آنها سولفور سرب(گالن PbS) مهمترین و اقتصادیترین نوع آنهاست و 90 درصد از تولید فلز سرب از این کانی است.
   oروی
   روی تاکنون نزدیک به 60 نوع کانی روی شناخته شده است روی عنصری بطور طبیعی وجود ندارد. روی در طبیعت به صورت سولفید، اکسید، کربنات و سیلیکات یافت می شود. از این شمار سولفور روی با نام اسفالریت یا بلند (ZnS) شناخته شده، مهمترین کانی است. از دیگر کانیهای با اهمیت روی میتوان به اسمیت زونیت ZnCO3، همی مورفیت Zn4Si2O7(OH) و زنسیت (ZnO) اشاره کرد.

   2- زمین شناسی سرب و روی
   کانیهای سرب و روی غالباً بصورت پاراژنز در کانسار دیده میشوند. کانسارهای اصلی این دو فلز از نوع گرمابی بصورت اپی ترمال، مزوترمال و تلهترمال هستند. قسمت اعظم تودههای سرب در حوزه حرارتی متوسط تا ضعیف تشکیل میشوند، بدین جهت در عموم کانسارهای سرب مقدار روی با افزایش عمق افزایش مییابد. تقسیمبندی کانسارها میتواند بر پایههای مختلف صورت گیرد اما تقسیمبندی مورد قبول زمین شناسان میباشد که براساس منشاء ژنز کانسارها صورت گیرد. بر این اساس کانسارهای سرب و روی به گروههای زیر تقسیمبندی میشود:
   کانسارهای اسکارن، کانسارهای ماسیو ـ سولفاید، کانسارهای هیدروترمال، کانسارهای تیپ دره میسیسیپی و کانسارهای سرب و روی استراتیباند ـ استراتیفرم رسوبی.
   سرب از نظر فراوانی در پوسته زمین پایینتر از مس و روی و در رده سی و چهارمین عنصر پوسته جای دارد. مقدار آن در سنگهای آذرین از 5 تا 20 ppm است. بیشتر ذخایر سرب از نوع سولفور سرب یا گالن است که به طور معمول با اسفالریت، پیریت، کالکوپیریت و دیگر سولفوروها و سولفاتها همراه است. ممکن است بخشی از ذخیره سولفور سرب یا گالن که در نزدیکی سطح زمین قرار دارد در اثر هوازدگی به سروزیت، آنگلزیت و دیگر کانیهای سرب تبدیل شود، ولی به طور کلی گالن عموماً در مقابل هوازدگی تا اندازهای مقاوم است. زیرا قسمت اکسیده سطحی بقیه آن را محافظت میکند و در رخنمونها به صورت غیرهوازده نیز دیده میشود.
   انواع انباشتههایی که در آن سرب جزء اصلی است عبارتند از:انباشتههای استراتاباند، انباشتههای آتش نشانی- رسوبی، انباشتههای حاصل از عمل جانشینی، رگهای و انباشتههای تشکیل شده در همبریهای دگرگونی میباشند. متداولترین سنگ میزبان سرب، برای انباشت آن تیپ چینهکران، آهک و یا دولومیت است. عناصر رسوبی- ساختاری مثل ریفها، تغییرات رخسارهای، زونهای درزهدار یا برشهای فرو ریزش به همراه کارستهای قدیمی مکانهایی شایسته برای تمرکز ماده معدنی سرب شناخته شدهاند. نمونه نهایی از نوع انباشته چینه کران در نواحی جنوب خاوری اکلاهما- کانزاس، دره بالایی میسیسیپی، منطقه متالین فالز در ایالت واشنگتن و نواحی پاین پوینت در کانادا همچنین در اروپا، به ویژه در آلپ شرقی، ایرلند و غیره وجود دارند.
   انباشته آتشفشانی- رسوبی دربردارنده مواد معدنی از نوع سولفورهای تودههای مسیو سولفید هستند که به طور معمول به صورت بین لایهای در سنگهای ولکانیک و رسوبی جای دارند. بیشتر این انباشتهها در کمربندهای فعال و چین خورده قدیمی که به شدت دگرگون شدهاند، یافت میشوند. اندازه این انباشتهها از عدسیهای کوچک تا تودههای بسیار بزرگ متغیر است. تودههای بزرگتر که معادن بزرگ دنیا را شامل میشود، کانسنگ آنها، به طور معمول، ترکیبی ریزدانه از پیریت یا پیروتیت، اسفالریت، گالن و کالکوپیریت همراه با مقادیر کمتری کانیهای غیرفلزی و کربناتی است. از انباشته سولفورهای تودهای میتوان به نمونههایی در برانزویک، باتورست، کیدکریک در اونتاریو، سولیوان در کیمبرلی (همگی در کانادا هستند) اشاره کرد.
   ذخایری از نوع آتشفشانزایی چینهکران در آلاسکا، مثل ردلاگ و گرینزگریک وجود دارد که کنترل و تمرکز ماده معدنی در آنها به درجه دگرگونی مربوط به چینخوردگی و روراندگی وابسته است. انباشتههای سرب و روی که به طور جانشینی پدید میآید،به طور معمول در پیکر انباشتههای نامنظم گرمابی در سنگهای کربناتی یافت میشوند. ولی برخی از این انباشتهها در سنگهای کوارتزیتی و دگرگونی نیز جای میگیرند. مشکل و گسترش این نوع انباشتهها توسط عوامل چینهشناسی و ساختاری که عمل جانشینی محلولهای کانهدار در آنها انجام میگیرد کنترل میشود. این انباشتهها عبارتند از تودههای معدنی به شکل تخت یا استوانه افقی به نام مانتوس، ساختارهای لولهای شکل که طبقات را قطع میکنند و انباشتههای لایهای که در پیکر انباشتههای نامنظم منشعب شده با رگهها همراهند.
   نمونههایی بارز از این نوع انباشتهها در منطقه تین تیک در ایالت یوتا، منطقه لورکا در ایالت نوادا و در بخشهایی از ایگل ماین در گیلمن دیده میشوند. شکل رگهای شناخته شدهترین نوع انباشتههای سرب است. این انباشتهها بسیار واضح و مشخص، و بیشترشان پرعیار هستند و به همین دلیل نخستین انباشتگیهایی بودند که توسط معدنکاران قدیمی شناخته و بهره برداری شدهاند. این انباشتهها در برگیرنده آمیزهای نامنظم از گانگ، کانیها و تمرکز موضعی کانهها است که بیشترشان شکل کشیدهای دارند.

   ول آنها در جهت افقی یک تا ده متر و تا اعماق چند صد متر دنبال دارند. انباشتههای سرب موجود در همبریهای دگرگونی در نزدیکی تودههای نفوذی آذرینی یافت میشوند که یا محلولها و گازهای کانهساز را تولید کردهاند و یا باعث دگرسانی و تحرک دوباره جایگزینی تازه ماده معدنی موجود شدهاند. اندازه این انباشتهها از رگههای کوچک تا رگههای چند صد فوتی متغیر است.
  
   3- کانسارها و معادن فعال عمده سرب
   برطبق نتایج آمارگیری مرکز آمار ایران تعداد معادن فعال سرب و روی ایران در سال 1380 برابر با 11 معدن میباشد. بنابر نظر شرکت ملی سرب و روی ایران(1367) شمار معادن(و کانسارها) شناسایی شده 160 عدد،ذخایر ثابت شده سنگ معدن سرب 62 میلیون تن (6/2 میلیون تن فلز سرب همراه) و جمع ذخایر قطعی و احتمالی 110 میلیون تن(2/4 میلیون تن فلز سرب همراه) بصورت اکسیده و سولفوره برآورد شده است.
   بر پایه آخرین اطلاعات بدست آمده از معادن و کانسارهایی که کارهای اکتشافی آنها انجام شده، آمار ذخایر سرب و روی بشرح زیر است:
   ذخیره قطعی سرب و روی برای 67 معدن، 46013505 تن با عیار متوسط سرب 5/6 درصد و روی 7/17 درصد و ذخیره احتمالی سرب و روی برای 41 معدن 18492250 تن.
  
  
   کانسارهای سرب و روی در چندین محور یافت می شوند :
   - کانسارهای سرب و روی در محور ملایر- اصفهان :
   این محور شامل کانسار سرب و روی آهنگران،دره نقره-باباشیخ، کلیشه و هفت سواران،عمارت،ویشان – تکیه،رباط و کوه کلنگه،معدن سرب و روی جنوب اراک(موچان، لکان)،آثارمعدنی سرب و روی جنوب خاوری،خاورشازند می باشد.
  
   - کانسارها و نشانههای معدنی محور ملایر- اراک(کوه قصر قجر- کوه کوله قاضی):
   این محور شامل انباشتهها و نشانههای سرب و روی- ناحیه الیگودرز،کانسارهای منطقه زفره- بلمچه(جنوب باختری اردستان- شمال خاوری اصفهان)،کانسار راونج (سرب و نقره)،کانسار سرب صالح پیغمبر، کانسارها و نشانههای جنوب قم و ناحیه تفرش آشتیان،کانسار فسخود،کانسارهای ناحیه پهنه میمه- قهرود- طرق، کانسارهای ناحیه سربند- خمین- گلپایگان، منطقه کیشان-ابوند،خانه سرمه،انجیره و معادن ایرانکوه می باشد.
  
   - سرب و روی در ایران مرکزی :
   این محور شامل کانسارهای چک چکو، احمدآباد، بهرام تاج، آب حیدر، گیجر کوه، ریگ کلاغی، سنجدو(ده عسگر)، فرک، زریگان(زیره خمان)، تاجکوه، کوه قلعه، چاه میر، مزرعه نو(زاوه)، شمال باختر- شمال خاور اردکان، انارک، شمال اردستان، کرمان، منطقه سه چاه روتشون، معادن سرب و روی دره زنجیر- تفت یزد، میدوک، علیآباد و دشت بافت، کوشک، معادن (متروکه) سرب و روی گور راور، ده اصغر، نشانه های سرب و روی در محدوده منطقه بافق و جندق و خور می باشد.
   - کانسارهای سرب و روی در زون البرز :
   این محور شامل کانسارهای سرب و روی ناحیه باختر و شمال باختر دامغان(البرز مرکزی)، نواحی اطراف شاهرود(استان سمنان)، ناحیه شهمیرزاد- افتر(شمال سمنان)، مازندران، گیلان، ناحیه طارم و زنجان می باشد.
  
   - کانسارهای سرب و روی در خاور ایران :
   این محور شامل کانسارهای سرب و روی اطراف طبس، پیرامون فردوس و طبس ، ازبک کوه، تکنار، سیستان و بلوچستان و ناحیه معدنی چاه سرب می باشد.
  
   - کانسارهای سرب و روی زون کویر- سبزوار :
   این محور شامل کانسارهای سرب و روی خانجار رشم، چاه فراق، تنگه، گندی، زرتشکوه، ابوالحسنی، چشمه حافظ، قله کفتارها، چاه موسی، لارستان، گلستانی(دلبر)، آنابو، معدن آب چموتاش شاهرود، نشانه های معدنی انار و (قله انارو)، سنگ کر، تنوره، آخوری، چاه باد، چاه شیرین، رباعی، برمگسو، بزه(بزکمر)می باشد.

   - کانسارها و نشانههای معدنی آذربایجان :
   این محور شامل کانسارها و نشانههای معدنی سرب و روی منطقه میانه و منطقه اهرمی باشد.
  
   - کانسارهای سرب و روی در زون ارومیه- دختر :
   این محور شامل کانسارهای سرب و روی انگوران، علم کندی، زرشوران، پشتوک، آی قلعه سی، آرپاچای و شاکین می باشد.
   معدن سرب و روی انگوران به عنوان یکی از بزرگترین معادن کشور، منبع اصلی تامین کننده خوراک کارخانه کانه آرایی دندی در 120 کیلومتری جنوب غربی زنجان واقع و عملیات اکتشافی این معدن قبل از سال 1344 شروع شده است.
   در حال حاضر شرکت اتوکمپو در حال بررسی فنی و اقتصادی ایجاد یک واحد 100هزار تنی تولید شمش روی در استان زنجان است.
  
  
   - ذخائر سرب و روی در زاگرس :
   این محور شامل کانسار سرب و روی کوه سرمه می باشد.
   باتوجه به پراکندگی کانسارها و نشانههای معدنی سرب و روی در کشور میتوان جایگاه این ذخایر را با توجه به ویژگی ساختاری و زمینشناسی و با درنظر گرفتن موقعیت جغرافیایی به صورت زیر دستهبندی کرد.
   - کانسارهای محور ملایر- اصفهان واقع در زون سنندج- سیرجان
   - کانسارهای سرب و روی در ایران مرکزی واقع در استانهای یزد، کرمان و ناحیه انارک
   - کانسارهای سرب و روی در زون البرز واقع در البرز خاوری، مرکزی و باختری (ناحیه زنجان و طارم)
   - کانسارهای سرب و روی خاور ایران واقع در ناحیه طبس، نیمپهنه زابل- بلوچ (جنوب خراسان تا تفتان)
   - کانسارهای سرب و روی واقع در زون کویر- سبزوار
   - کانسارهای سرب و روی آذربایجان
   - کانسارهای سرب و روی منطقه حد واسط البرز، ایران مرکزی، سنندج- سیرجان (زون ارومیه – دختر)
   - کانسارهای سرب و روی در زاگرس
  
   3-1- کانسارهای سرب و روی در محور ملایر- اصفهان
   نوار ملایر- اصفهان که به عنوان یکی از گسترههای معدنی سرب و روی ایران معرفی شده جزئی از زون سنندج- سیرجان است که از نقطه نظر سرگذشت زمینشناسی و وضعیت رسوبگذاری و ساختمان، همسان بامرکز ایران است. این ناحیه دارای ناپیوستگیهای متعدد در دوران مزوزوئیک و سنوزوئیک است که در شمال و مرکزی ایران نیز دیده میشود. آنچه موجب تشخیص این ناحیه از مرکز و شمال ایران است، نبودن ولکانیکهای ترسیر، پیروی از روند عمومی زاگرس و سرانجام گسترش بسیار ناقص ترسیر در این پهنه است. فازهای کوهزایی در این گستره به ترتیب عبارت از پان آمریکن، کیمرین پسین، لارامی، پیرینهای و فازهای جوانتر در پلیوسن هستند. مرز جنوبی این زون در محدوده معدنی ملایر- اصفهان، زاگرس و مرز شمالی آن نوار آتشفشان ارومیه- دختر است. تکاپوهای اگمایی در این ناحیه بسیار شدید و با اهمیت است که در دورانهای پالئوزوئیک و مزوزئیک صورت گرفته است. این محدوده در برگیرنده بخشهای عمدهای از استانهای مرکزی، اصفهان و همدان و بخشهای کوچکی از استانهای لرستان و چهارمحال بختیاری است. این محدوده از سمت شمال به شهرهای قم، تفرش و نهاوند، و از غرب به شهرهای بروجرد، الیگودرز، شهرکرد و بروجن، از جنوب به خط واصل شهرهای شهرضا و نائین و از خاور به شهرهای اردستان، کاشان و قم محدود میشود. محدوده یاد شده از نقطهنظر شرایط جوی دارای آب و هوای سرد و کوهستانی است. رشته کوههای مرتفعتر محدوده اکثراً از جنس آهکهای کرتاسه هستند. مرز غربی محدوده از شمال غرب به جنوب شرق به ترتیب شامل ارتفاعات جنوب ملایر، کوههای سربند، کوههای الیگودرز، کوههای دالان و ارتفاعات شهرکرد است. مرز خاوری محدوده از شمال غرب به جنوبشرق به ترتیب شامل ارتفاعات ساوه، دشت بین قم و کاشان و نطنز، ارتفاعات کرکس و رشته کوههای اردستان و نائین است. مرز شمالی محدوده از شمال به جنوب به ترتیب شالم کوههای تفرش، کوههای ملایر کوههای سربند و شازند است و سرانجام مرز جنوبی محدوده از شمال به جنوب شامل ارتفاعات نائین، باتلاق گاوخونی و ارتفاعات شهرضا است.
   از دیدگاه چینهنگاری سنگهای کامبرین که در برگیرنده سازندهای سلطانیه، زاگون و لالون هستند به گونهای هم شیب با آنها جای میگیرند. اوردویسن با سازند شاخص میلا در این منطقه شناسایی نشده است. در این گستره معدنی رسوبات سیلورین تنها در جنوب کاشان (سُه) در پیکر ماسهسنگ قرمز و خاکستری، دولومیت و سنگهای آتشفشانی در قاعده دیده میشود و در سایر نقاط منطقه نبود چینهشناسی رسوبات سیلورین مشاهده میشود.

   سنگهای دونین پس از خشکیزایی کالدونی برروی سنگهای سیلورین بالایی در جنوب شرق قمصر کاشان در اطراف سُه مشاهده میشوند. در این ناحیه معدنی سنگهای کربونیفر پائین جز در ناحیه خاور شهرضا در جایی دیگر مشاهده نمیشود و رخنمون اندکی دارند. سنگهای کربونیفر بالایی در هیچ جا دیده نشده و این فقدان در رسوبگذاری را به فاز هرسینین نسبت دادهاند. سنگهای دوره پرمین در این محدوده با کنگلومرای قاعده آغاز میشوند و به دنبال آن رسوبات وابسته به سازند جمال جای میگیرد. واحد چینهسنگی تریاس در این منطقه معدنی در پیکر دو سازند اصلی دیده میشوند : یکی دولومیت شتری و دیگری سازند نایبند. ژوراسیک نیز در همه جا در پیکر سنگهای هم عرض سازند شمشک دیده میشود. پس از واحدهای سنگی دوره ژوراسیک یک نبود رسوبگذاری به چشم میخورد که نشان دهنده پیامد فاز کوهزایی کیمرین پسین است. بر روی سنگهای شمشک، نهشتههای کرتاسه پیشین، بیشتر به گونهای دگرشیب، جای میگیرند. در ناحیه یاد شده، در زمان پالئوسن، نبود رسوبگذاری وجود دارد که در اثر فعالیت فاز کوهزایی لارامی در پایان کرتاسه و آغاز ترشیری حادث شده است. بعد از نبود رسوبگذاری پالئوسن، سنگهای ائوسن تقریباً در اکثر نقاط با دگرشیبی و یک کنگلومرای قاعده برروی سنگهای کرتاسه قرار میگیرند. در پایان ائوسن و آغاز الیگوسن فاز کوهزایی پیرنه اثر کرده که دگرشیبی زاویهای مشخصی را به نمایش میگذارد. الیگوسن با سازند سرخ پائینی و شازند قم مشخص میشود. سنگهای میوسن به دنبال سنگهای الیگوسن و به گونهای پیوسته دنباله پیدا کرده است. سنگهای سازند قرمز بالایی تا پلیوسن دنبال میشود و در روی آن سنگهای آتشفشانی مارن، آهکهای متخلخل، سنگهای پیرو کلاسیک و سرانجام کنگلومرای بختیاری جای میگیرند. پس از رسوبگذاری پلیوسن فاز کوهزایی پاسادنین منطقه معدنی مورد بحث را تحت تأثیر قرار داده و در کواترنری رسوبات آواری قارهای و آبرفتهای گستردهای پدید آمده است.
   از دیدگاه متامورفیسم در این محدوده پیرامون هریک از سنگهای آذرین نفوذی، هاله دگرگونی مشاهده میشود که گسترش چندانی ندارد. دو نوع رخساره دگرگونی عمده در این محدوده معدنی مشخص شده است.
   الف- محدوده جنوب باختری تا شمال باختری محدوده معدنی که در آن یک تغییر رخساره تدریجی از رخساره حرارت و فشار کم تا حرارت کم و فشار زیاد دیده میشود و بسیاری از معادن در این بخش واقع شدهاند.
   ب – محدوده شمالی که بخشی از زون دگرگونی ماکو- اصفهان را شامل میشود و در آن تغییرات رخساره ناپیوسته است و سنگهای با رخساره دگرگونی حرارت پایین بر روی رخساره دگرگونی حرارت بالا و فشار متوسط جای میگیرد.
   برپایه آمار و دانستههایی که تا کنون جمعآوری شده، در این گستر معدنی تعداد 126 کانسار و نشانه معدنی شناسایی شده است. در حال حاضر تعداد 3 معدن آهنگران، مجتمع ایرانکوه و راونج در این محدوده فعالیت استخراجی دارند و دو کانسار عمارت و انجیره تیران مرحله اکتشاف تفضیلی را پشت سر گذاشتهاند.
   کانیهای اولیه شناخته شده در این محدوده معدنی، عبارت از گالن، اسفالریت، پیریت، مگنتیت، میسپیکل، بورنیت، لوزونیت، پیروتیت، کالکوپیریت، مارکاسیت، تناستیت و مس خاکستری هستند. کانیهای گانگ در بیشتر موارد کلسیت، باریت و دولومیت هستند و کانیهای کوارتز، فلوریت و اکسیدهای آهن در ردههای بعدی قرار دارند. باتوجه به اطلاعات موجود ذخایر قطعی که برای کلیه معادن و کانسارهای این محدوده تعیین شده حدود 16 میلیون تن میباشد که قسمت اعظم آن متعلق به معادن عمارت و ایرانکوه است.
   براساس دانستههای موجود عیار ماده معدنی در این محدوده دامنه تغییرات زیادی دارد. میانگین عیار سرب این محدوده 8% و متوسط عیار روی برابر 5/7% است.
   گفتنی است که در بعضی از معادن این محدوده عیار نقره و یا مس نیز قابل توجه است. در این محدوده چند افق کانهدار تشخیص داده میشود که به ترتیب عبارتند از :
  
   الف- مجموعه معادن و کانسارهایی که در سنگهای کرتاسه قرار گرفتهاند :
   این دسته از کانسارها و معادن دارای بیشترین تعداد هستند و سنگ درونگیر آنها آهک و خصوصاً اوربیتولیندار کرتاسه است.
   ب- مجموعه کانسارها و معادنی که در سنگهای ژوراسیک قرار دارند: 7 مورد از کانسارها و معادن شناخته شده در سنگهای ژوراسیک و در سنگهای همارز سازند شمشک واقع شدهاند و سنگ درونگیر آنها از جنس شیل و ماسهسنگ است.

   ج – مجموعه معادن و کانسارهایی که در سنگهای ائوسن جای دارند : در این مجموعه تعداد 5 معدن و کانسار شناخته شده است و سنگ درونگیر در بیشتر جاها گدازههای آندزیتی و توفهای داسیتی است.
   د – مجموعه معادن و کانسارهایی که در سنگهای پرمین تشکیل شدهاند: شامل دو معدن است و سنگ درونگیر ماده معدنی در این مجموعه کانسارها از جنس آهک و شیل است.
  
   ه- مجموعه معادن و کانسارهایی که در سنگهای تریاس جای میگیرند : این مجموعه شامل دو معدن بوده و سنگ درونگیر آن دولومیت و آهک دولومیتی تریاس میباشد.
   به طور عمده سه نوع شکل برای کانسارهای موجود در محدوده معدنی ملایر- اصفهان گزارش شده که شامل لایهای، رگهای و عدسی شکل میباشد. در بین این اشکال دو نوع لایهای و رگهای بیشترین تعداد را دارند. به طور عمده خاستگاه رسوبی و چینهای، خاستگاه ماگمایی، گرمابی- ماگمایی و پرشدگی سنگها و درزهها برای کانسارهای این محدوده بیان شده که در این مورد باید بررسیهای بیشتری صورت بگیرد.
   از جمله کانسارها و معادن و آثار معدنی این زون میتوان به موارد زیر اشاره نمود :
   - کانسار سرب و روی آهنگران
   - کانسار سرب و روی دره نقره – بابا شیخ
   - کانسار کلیشه و هفت سواران
   شامل : معدن کوه کلیشه، معدنی هفت سواران
   - کانسار عمارت کانسار سرب و روی ویشان- تکیه
   ]گزارش زمینشناسی- معدنی سرب و روی منطقه ویشان، مهندس مشاور کان ایران- 1372[
   - کانسار سرب و روی رباط و کوه کلنگه
   ]گزارش زمینشناسی- معدنی کانسار سرب و روی رباط کوه کلنگه، مهندسین مشاور تهران پادیر- اسفند 1369[
   - معادن سرب و روی جنوب اراک
   (معادن موچان، لکان و ساکی) ]گزارش شماره 4، خرداد- تیر 1368 تحت نظارت دکتر جواد حاجیان توسط مولایی- فریدزاده [
  
   آثار معدنی سرب و روی خاوری، خاور شازند
   ]گزارش پیجویی پتانسیلهای معدنی جنوب خاوری- خاور شازند، وزارت معادن و فلزات، معاونت فلزات غیرآهنی، گزارش شماره 35، آبان 1369[
   در منطقه موردنظر کانیسازی سرب و روی در محدودههای زیر دیده شده است :
   غار مروارید، سنگ سفید، چشمه کوره، زاغه چشمه کوره، غاره سرجاده کال، خال املک، کن قرمز، روغنی، کجارستان، سوک، گل تپه 1، گل تپه 2، قاسمآباد، کوه زر
   - کانسارها و نشانههای معدنی محور ملایر- اراک (کوه بصرقجر- کوه کوله قاضی) ]گزارش کانسارها و نشانههای معدنی محور ملایر- اراک- شماره 11، طرح پیجویی سرب و روی- غ، مولایی[ در این منطقه کانیسازی سرب و روی در محدودههای زیر دیده شده است :
   کانسار بیخ تنگ، کانسار چاه سورمه چال، کانسار دره بیات (دله بیات به گویش محلی)، نشانه معدنی سلطانآباد، نشانه معدنی بابارئیس، نشانه معدنی دره رسول، نشانه معدنی گلپرآباد (دره چشمه گندمه)، کانسار بنیدر، نشانه و بند گماسا، نشانه چشمه صادق علی، کانسار بصری (تونل دره گوسون)، کانسار کالهبید (معدن کلابید با کله بید)، کانسار بند، کانسار گردل کوه (معدی سرب آهوان گردل دل کوه- سمت بالا، نشانه دره ملکی.
   - انباشتهها و نشانههای سرب و روی- ناحیه الیگودرز (شامل نشانههای معدنی منطقه گل زرد)
   ]بررسیهای زمینشناسی معدنی ذخایر و نشانههای سرب و روی ناحیه الیگودرز- طرح اکتشاف مقدماتی سرب و روی سراسری ایران – مهندسین مشاور کان ایران[
   - کانسارهای منطقه زفره – بلچه (جنوب باختری اردستان – شمال خاوری اصفهان)
   ]گزارش پیجویی پهنه زفره- بلچه (جنوب باختری اردستان- شمال خاوری اصفهان) گزارش شماره 27، وزارت معادن و فلزات، تعاوننت فلزات غیرآهنی[
   کانسارها و نشانههای معدنی این ناحیه عبارتند از :
   کانسار زفره، کانساره لاخونی، کانسار چاه ربسه، کانسار گردندشه، کانسار دهندسبز، نشانه چشمهسنگ، کانساره بل مچه.
   - کانسار روانج (سرب و نقره)
   - کانسار سرب صلاح پیغمبر
   - کانسارها و نشانههای جنوب قم و ناحیه تفرش- آشتیان ]گزارش پیجویی جنوب قم و ناحیه تفرش- آشتیان، مهر 1369، گزارش شماره 34، وزارت معادن و فلزات معاونت فلزات غیرآهنی[

   کانسارها و نشانههای معدنی این منطقه عبارتند از : کانسار کلار دوستک، کانسار ریواسر، نشانه اسپدکش، نشانه گروکی، نشانه گلستان، کانسار فرس ماند، نشانه رسکان، کانسار زیزگان.
   - کانسار فسخود شامل معادن کوه یزدان، چنگرزه و میلان در
   - کانسارهای ناحیه پهنه میمه – قهرود- طرق
   کانسارها و نشانههای معدنی این منطقه عبارتند از: کانسار میمه (کدرو)، کانسار نیاز مرغ (لاکنده و لاسفید)، کانسار قریه سُه (معدن سرب سه کاشان)، نشانه پنجسر، نشانه تار،کانسار طرق (معدن کوه لاکردشتی)، کانسار شریفآباد، کانسار مراوند.
   - کانسارهای ناحیه سربند- خمین- گلپایگان
   کانسارها و نشانههای معدنی این منطقه عبارتند از : نشانه معدنی رازان، کانسار تمبورلی، کانسار لیلان، کانسار بالاقله- حسین آباد (خمین) ]گزارش زمینشناسی، مهندسین کاوشگران، 1373[ کانسار سرب و روی رباط (دره گیجه) ]گزارش زمینشناسی معدنی، مهندسین مشاور مینوک صنعت و معدن[.
   - کانسارهای سرب و روی منطقه کیشان- ایوند
   ذخایر معدنی شناسایی شده در این زون عبارتند از (به ترتیب اهمیت) : کانسار آهوان گردل، نشانههای معدنی شمال و جنوب روستای مزرعه، نشانههای معدنی شمال و خاور روستای کیشان، نشانههای معدنی پیرامون روستای کوره در، نشانههای معدنی پیرامون ایوند، نشانههای معدنی شمال خاور بیشه فراهانی، آثار معدنی پراکنده.
   - کانسارها و اندیسهای منطقه قهرود کاشان
   آثار معدنی و اندیسهای شناسایی شده این منطقه عبارتند از :: دره امرود، دره وراندون، دره احمدان، دره اجنیه، دره سولدر، دره رحیم.
   - کانسار سرب و روی خانه سرمه
   - معادن ایرانکوه شامل : کانسار کلاه دروازه، معدن تپه سرخ، معدن گوشفیل، کانسار سرب و روی انجیره.
  
   3-2- سرب و روی در ایران مرکزی
   از نظر تقسیمبندی تکتونیکی- رسوبی، ایران مرکزی از شمال به زونهای البرز بینالود، از جنوب باختری به سنندج- سرجان از خاور به زونهای خاش- نهبندان و خاور ایران محدود است. در این واحد ساختاری روندهای ناهمسان یافت میشود. گسلهای مهم به ترتیب از خاور به باختر عبارتند از کلمرد، پشت بادام، چایدونی، درونه، بیابانک، نائین- مروست و دهشیر- بافق که دو گسل اخیر از دیدگاه گسترش آمیزه رنگین، اهمیتی بسیار دارند. از نظر فازهای کوهزایی، فاز پان آمریکن باعث ناهماهنگی میان سنگهای اواخر پرکامبرین- کامبرین با سنگهای جوانتر شده است. رویدادهای تکتونیکی کالدونی و هرسنین در این زون به هر دو صورت دینامیک و ترمیک اثر داشته است ولی آشکارترین نشانههای کوهزایی (قاعده سنگهای ژوراسیک بالایی، کرتاسه تحتانی) به کیمرین پسین مربوط است، که فزون براینها رویدادهای کوهزایی آلپی جوان در ایران مرکزی نیز اثر گذاشتهاند.
   در این زون دو ردیف مختلف چینهشناسی تشخیص داده میشود که یکی دارای رخساره ژرف بوده و دربرگیرنده مجموعه افیولیتی نیز هست و بیشتر آن دگرگونه است و دیگری دارای رخساره نیمه ژرف دریایی و قارهای است که در چهره پوشش پلاتفرم درآمده است. ردیف قارهای در این زون به نسبت زیادی شناخته شده و گروهبندی سنگ چینهای در آن صورت گرفته است. قدیمیترین سازندهایی که به پرکامبرین نسبت داده میشوند در محدوده بافق دیده شدهاند. سازند ریزوگاه به صورت هم شیب و گاه دگرشیب روی این سری جای دارد و کانسار سرب و روی کوشک در شیلهای این سری جای میگیرد.
   پس از آن، سازند دزو است که خط مرز پرکامبرین- کامبرین از درون آن میگذرد. در حقیقت در این منطقه (بافق)، سازند دزو با سازند سلطانیه (دست کم بخشهای بالایی آن) همارز است.
   این سازند میزبان شماری از کانسارهای سرب و روی در این محدوده است. برروی سلطانیه، سازند باروت مینشیند که در برخی نقاط همارزهای آن، یعنی سازندهای عقدا و هشم، برروی دولومیت سلطانیه جای گرفتهاند. پس از آن ماسهسنگهای قرمز رنگ زاگون و برروی آن ماسه سنگهای لالونجای میگیرند. برروی لالون سازند کالشانه یا میلاد جای گرفته است. پس از سازند کالشانه سازند شیرگشت با سن اردوویسین جای میگیرد.

   سنگهای وابسته به سیلورین، مانند سایر نقاط ایران، کمتر به چشم میخورند. اما درناحیه کرمان و انارک واحد سنگ چینهای سازند نیور برونزد دارد. به طور کلی دونین زیرین با سازند پادها شناسانده شده و در هر دو محدوده یافت میشود و برروی آن سازندهای بهرام و شیشتو شناخته شدهاند. سنگهای کربونیفر با سازند سردر برونزد دارد که در خاور و به طور محدود وجود دارد. پرمین در این زون با سازند جمال شناخته میشود. تریاس با سازندهای الیکا (یا شتری) و نایبند و گروه نخلک دیده میشوند.
   زوراسیک با سنگهای کوارتزیتی و قاعده آغاز میشود و برروی آن سازند شمشک جای میگیرد. برروی سازند شمشک، آهکهای تودهای سازند اسفندیار نشسته است. در بخشهای جنوبی این زون، پس از نهشتههای دریایی بادامو، یک سری آواری مانند شمشک، به نام سازند هجدک، یافت میشود که به گونهای تدریجی تبدیل به یک سری ماسه سنگ کنگلومرای قرمز و شیل و مارن میشود که به نام سازند بید و نامگذاری شده است.
   بیشتر نهشتههای کرتاسه در این محدوده از آهکهای اوربیتولیندار تشکیل شدهاند. در قاعده آهکهای یاد شده، واحد آواری به نام سنگستان شناخته شده است. برروی سازند سنگستان دو رخساره متفاوت به نامهای سازند تفت و شیلهای بیابانک یافت میشود. از ویژگیهای دیگر این زون، داشتن زونهای افیولیتی (بیشتر به سوی زون سنندج- سیرجان)، است که در سنگهای رسوبی آن به سن کرتاسه پسین یافت شدهاند.
   پالئوسن در این محدودهها با کنگلومرای کرمان شاخص میشود که در دو محدوده گسترش دارد. در ائوسن تکاپوهای آتشفشانی بسیار شدید بوده است. ولکانیکهای همسان کرج در این محدودهها گسترش یافتهاند. شماری از کانسارهای سرب و روی در درون این ولکانیکها، به ویژه آندزیتها، پدید آمدهاند. پس از دوره ائوسن، شرایط دریایی، به گمان، پایان یافته و از تکاپوهای آتشفشانی به میزانی شایان توجه کاسته شده است. نهشتههای این زمانه بیشتر از نوع کولابی و یا قارهای است (واحد قرمز زیرین) و پس از آن یک سری آهک و مارن یافت میشود که به نام سازند قم نامیده میشود. روی سازند قم واحد قرمز بالایی مینشیند. در این محدودهها پلیوسن، دربرگیرنده ماسه سنگ و کنگلومرا است که به طور کلی قرمز رنگ است و با دگرشیبی روی سنگهای کهنتر مینشیند. گسترش سنگهای کواترنر بیش از سایر دورهها است و همه نقاط پست زمین از نهشتههای این دوره پوشیده شده است.
   به طورکلی در این زون برپایه دادههای گردآوری شده نزدیک به 90 کانسار و نشانه معدنی شناسایی شده که در حال حاضر سه کانسار کوشک، نخلک و منصورآباد در حال بهرهبرداری هستند. کانیهای اولیه این ذخایر معدنی شامل، گالن، اسفالریت، پیریت، ملینکوویت و بورنیت و کانیهای گانگ نیز شامل کلسیت، کوارتر، باریت و دولومیت است. از مقدار ذخیره معادن محدودههای یاد شده اطلاعات کافی در دست نیست. برپایه اطلاعات موجود، میزان ذخیره احتمالی در این زون حدود 2/49 میلیون تن برآورد شده است. مقدار ذخیره قطعی معادن فقط در مورد معادن کوشک، نخلک و منصورآباد تعیین شده است که برپایه دادههای موجود، مقدار ذخیره قطعی معدن کوشک نزدیک به 5/6 میلیون تن، نخلک 549 هزار تن و منصورآباد نزدیک به 300 هزار تن میباشد. میانگین مجموع عیار سرب و روی در این محدوده 10-8% برآورد شده است. سنگ میزبان این انباشتهها، انواع سنگهای آذرین، رسوبی و دگرگونی هستند. به صورت آماری 7% از کانسارهای این مناطق در متامورفیکهای پرکامبرین یا جوانتر، 5/18% در دولومیتهای سلطانیه، 5/3% در شیلهای دونین، 4% در آهکهای پرموتریاس، 4% در گرانیتهای سنگهای رسوبی ژوراسیک، 46% در آهکهای کرتاسه و سرانجام نزدیک به 15% در آندزیتهای ائوسن جای دارند. بیشتر کانسارهای سرب و روی این زون از نوع سنژنتیک هستند. بیشتر کانسارهای درون سنگهای کرتاسه از نوع لایهای هستند که ممکن است به صورت عدسی درآمده باشند.
   از جمله نشانهها، اندیسها، کانسارها و معادن در ایران مرکزی به موارد زیر میتوان اشاره کرد :
   - کانسار چک چکو
   - کانسار سرب و روی احمدآباد ] نقشه زمینشناسی- معدنی 1:5000 کانسار احمدآباد، شرکت مهندسین مشاورکان ایران، آذر 1371[
   - کانسار سرب و روی بهرام تاج
   - کانسار سرب و روی کوشک
   - کانسار آب حیدر
   - کانسار گیجر کوه
   - کانسار ریگ کلاغی
   - کانسار سرب و روی سنجدو (ده عسگر)    - نشانههای سرب و روی در محدوده ده منطقه بافق ]گزارش زمینشناسی کانسارهای سرب و روی شمال غرب- شمال باختر اردکان، آبان 1369، شرکت پیجویی سراسری سرب و روی]
   اندیسهای شناخته شده این محدوده عبارتند از :
   اندیس چغارت احمدآباد، اندیس دهند شور، اندیس محمودآباد (لوک گاوی)، اندیس میان کوهی و اندیس چشمه فیروزه.
   - کانسار سرب و روی مزرعه نو (زاده)
   - معادن سرب و روی ناحیه دره زنجیر- تفت یزد
   کانسارها و نشانههای این محدوده عبارتند از :
   کانسار سرب و روی حوض سفید اردکان، کانسار مهرجرد، معدن (متروکه) سرب و روی انجیره، کانسار سرب و روی هفتهر، کانسار سرب و روی مهدیآباد یزد و نشانههایی از سرب و روی در استان یزد مثل : نشانه هشتم، نشانه کوه دندانه، نشانه توت، نشانه پاکستان، نشانه سوراخ دو تاریک و نشانه کوه زمینی.
   - کانسارهای سرب و روی ناحیه انارک
   کانسارهای این محدوده عبارتند از :
   کانسار سرب و روی نخلک، کانسار کال کافی و کانسار سرب و روی خونی.
   - معادن سرب و روی ناحیه تفت
   نشانهها، کانسارها و معادن این محدوده عبارتند از :
   کانسار صادق آباد، کانسار تفت (تفتکوه)، کانسار نصرآباد، معدن منصورآباد (امرآباد)، معدن فرحآباد، کانسار زرو و ابرقو و نشانه و اندیس سرب و روی لوک گبری (مزرعه قبله).
   - سرب و روی در ناحیه جندق و خور
   نشانهها و کانسارهای این محدوه عبارتند از :
   نشانه معدنی سرب گروچه برنج II، نشانه معدنی سرب دُمبر، کانسار پیس کوه، کانسار سرب بندگل II، نشانه معدنی سرب عروسان، کانسار گود عباسآباد، کانسار نگین، کانسار سرب.
   - کانسارهای ناحیه اردستان
   نشانهها و کانسارهای این ناحیه عبارتند از :
   کانسار زه، نشانه معدنی پلیمتال ریزاب مریم، ناحیه یخاب و ناحیه گرگاب.
   - کانسارهای ناحیه کرمان
   کانسارهای این ناحیه عبارتند از :
   کانسار سرب وروی افتاده، کانسار سرب و روی طزره، کانسار آب بید، کانسار گوجر، کانسار چاه گز، کانسار قنات مروان، کانسار چاه میز و کانسار سرب و روی چاه قلع.
   - کانیسازی سرب و روی در منطقه سه چاه روتشون
   - معدن سرب و روی میدوک
   - معدن سرب علیباد و دشت بافت
   - معدن (متروکه) سرب و روی گور راور
   - معدن (متروکه) سرب و روی ده اصغر
  
   3-3-کانسارهای سرب و روی در زون البرز
   دراین زون نیز کانسارها، نشانهها و معادن و چندی از سرب و روی وجود دارند که در زیر شرح داده میشوند.
   - کانسارهای سرب و روی ناحیه باختر و شمال باختر دامغان (البرز خاوری) ]پیجویی سراسری سرب و روی، وزارت معادن و فلزات، گزارش شماره 33، مهر و آبان 1369[
   کانسارهای این منطقه در حال حاضر به صورت معادن متروکه و بدون هرگونه تأسیسات هستند. این کانسارها به ترتیب از خاور به باختر عبارتند از :
   کانسار چهار دره دامغان، کانسار سیاه چشمه (مزرعه شیربند)، کانسار زالی، کانسار سینه کوه، کانسار کله، کانسار آهوانو، کانسار سربیشه فولاد محله، کانسار ارسک دامغان (چشمه عنایی)، کانسار گیوتنگه (گردد دل)، کانسار لالی، کانسار شخاب، کانسار شورچشم (شورآب)، کانسار زکریا، کانسار تویه دروار و کانسار اورس کوه.
   - کانسارهای سرب و روی نواحی اطراف شاهرود (استان سمنان) ] گزارش وزارت معادن و فلزات، گزارش شماره 32، مهر و آبان 1369[
   کانسارهای این ناحیه عبارتند از :
   کانسار پی چمتو و برفکه، کانسار تخت پی زندگانی، کانسار سیاه دره، کانسار یورت بابا نشانه معدنی جوبریون.
   - کانسارهای سرب و روی ناحیه شهمیرزاد- اختر (شمال سمنان)
   کانسارهای این منطقه که در حال حاضر کلیه آنها به صورت معدن متروکه و فاقد هرگونه تأسیسات هستند، به ترتیب از باختر به خاور عبارتند از :
   کانسار سرلش، کانسار کوه سرب (سرمه کوه)، کانسار آبگرم، کانسار دربند، کانسار شهمیرزاد، کانسار آساران، کانسار ارم کوچک، کانسار ارم بزرگ، مظهر معدنی ده صوفیان، کانسار، رضا برک (بشم) و کانسار رضا آباد.
   - کانسارهای سرب و روی در استان مازندران
   کانسارها و معادن این محدوده عبارتند از :

   - کانسار فرک
   - کانسار سرب و روی زریگان (زیره خمان)
   - کانسار سرب و روی تاجکو
   - کانسار روی کوه قلعه
   - کانسار چاه میر

   کانسار ناصرآباد (مرزنآباد چالوس) ]وزرات معادن و فلزات، گزارش شماره 20، خرداد 1369[، معدن سرب و روی غار، معدن سرب راشک و ماشکوه (معدن سرب رودبارک کلاردشت)، کانسار سرب و روی گورت- کلاردشت ]گزارش مهندسین مشاور کاوشگران[، معادن دونا و الیکا ]گزارش شماره 13 طرح پیجویی مؤمنزاده[، معادن سرب و فلورین پاچه میاناو معدن سرب و روی پیازکش.
   - کانسارهای سرب و روی استان گیلان ]گزارش شماره 7 وزارت معادن و فلزات شهریور 1368[
   کانسارهای این منطقه عبارتند از :
   کانسار بزبره، کانسار بیورزن، کانسار مرجان آباد، کانسار چومول، کانسار اسپیلی، کانسار سرب ماسوله.
   - کانسارها و نشانههای سرب و روی در ناحیه طارم
   نشانهها و کانسارهای این منطقه عبارتند از :
   کانسار سرب و روی خانگه- غنچه خوران ]گزارش معدنی وزارت معادن و فلزات، 1371[،کانسار زهآباد ]گزارش شماره 12 طرح پیجویی وزارت معادن و فلزات[، نشانه سرب و روی چنگوره، نشانه نیارک و نشانه مصطفی لو.
   - کانسارها و نشانههای معدنی سرب و روی استان زنجان
   نشانهها و کانسارهای این استان عبارتند از :
   کانسار باریک آب، کانسار زاجگان سفلی، کانسار رشیدآباد، کانسار چهرآباد و نشانه معدنی شیلندر.
  
   3-4-کانسارهای سرب و روی در خاور ایران
   در این زون نیز نشانهها، کانسارها و معادن چندی ازسرب و روی وجود دارند که در زیر شرح داده میشوند.
   - کانسارهای سرب و روی اطراف طبس ]گزارش شماره 19 طرح پیجویی سرب و روی، 1369[
   نشانهها، کانسارها و معادن این منطقه عبارتند از :
   کانسار دارین، نشانه معدنی کاوش، مجموعه معدنی کوهستان پیرحاجات، کانسار کالار، کانسار تلغباد، کانسار مهرانه، کانسار قرگل کن، کانسار هشتنچان، کانسار گورستانی، نشانه معدنی توشود، نشانه معدنی عبدلآباد و نشانه معدنی مزرعه سلو.
   - کانسارهای سرب و روی پیرامون فردوس و طبس
   نشانهها و کانسارهای این منطقه عبارتند از :
   کانسار پیکوه یا اوشک (اوشک 1 و اوشک 2)، کانسار چاه آهن (کال سبز)، نشانههای معدنیکوه سیاه (شامل قرشیرعی و خرمایو)، کانسار قلعه چاه، کانسار شورآب و کانسار گدار سرخ.
   - ناحیه معدنی چاه سرب ]گزارش شماره 4 سازمان زمینشناسی کشور، روتنر- نبوی- حاجیان، 1968[
   - کانسارهای سرب و روی ازبک کوه
   کانسارها و معادن این منطقه عبارتند از :
   معدن بیدو، معدن قلعه، معدن از یک کوه. معدن گوش کمر، معدن سیبزار، کانسار قوچ، وهی، کانسار گردو و معدن نیگنان.
   - کانسار مس و سرب و روی تکنار
   - کانسارهای سرب و روی استان سیستان و بلوچستان ]گزارش شماره 14، وزارت معادن و فلزات، 1368[
   نشانهها و کانسارهای این استان عبارتند از :
   کانسار آساگی، کانسار کوهانار (سینو)، کانسار آمرودک، نشانه معدنی سرکهنو و نشانه معدنی دهرضا.
  
   3-5-کانسارهای سرب و روی زون کویر- سبزوار
   این ناحیه در خاور شهرستان سمنان و جنوب شهرستانهای دامغان و شاهرود در محدودهای با مختصات جغرافیایی و طول خاوری و و عرضهای شمالی جای دارد. آب و هوای این ناحیه به طور کامل خشک و بیابانی است، چنانکه تابستانها در آن گرم و در زمستانهای سرد و خشک است. اختلاف درجه حرارت شب و روز در تابستان به 25 درجه سانتیگراد میرسد. از نظر ریختشناسی بیشترین بخش منطقه از زمینهای کویری و همواری گسترده شده که توسط رشته کوههای چاه شیرین- ترود ( باروند تقریبی خاوری- باختری) به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم میشود. بلندترین نقطه در این ناحیه، قلعه کوه چاه شیرین با ارتفاع 2350 متر از سطح دریا است که در پایانه باختری ناحیه جای دارد. دسترسی به معادن این ناحیه از طریق جاده سمنان به دامغان و شاهرود و سپس جادههای فرعی امکانپذیر است.

   در این ناحیه واحدهای سنگ چینهای زیر با سن پرکامبرین تا عهد حاضر، گسترش یافتهاند:
   سنگهای دگرگونی پرکامبرین در برگیرنده گنیس، شیست و … که به گونهای بسیار محدود در کوه شتر رخنمون دارند.
   سنگهای وابسته به کامبرین میانی شامل دولومیتهای دربردارنده لایهها و گرهکهای سیلیسی، معادن دولومیت وطن، با گسترش محدود در باختر جاده مارکوه.
   سازندهای نیور، پادها و سیبزار که دربرگیرنده ماسهسنگ، کنلگومرا، شیل، دولومیت و سنگهای آتشفشانی هستند و سازند بهرام که به طور عمده آهکی است و دارای تناوبی از ماسهسنگ، شیل، گچ و گدازههای آتشفشانی است. این سنگها وابسته به سیلورین- دونین هستند و رخنمونی گسترده در شمال و جنوب گسل انجیلو دارند. در جنوب گسل انجیلو، این واحدها تا اندازهای دگرگون شدهاند، آنچنان که مرز میان سازندهای نیور- پادها و سیبزار- بهرام به درستی قابل تفکیک نیست.
   سنگهای پرمین با رخسارههای آواری شبیه سازند درود البرز، در شمال گسل انجیلو رخنمون دارند. برروی این سنگها، تناوبی از سنگهای آهکی فوزولیندار، همسان با سازند جمال جای گرفتهاند.
   سنگهای وابسته به تریاس زیرین و میانی ساخته شده از ماسه سنگ گوارتزیتی، شیل و دولومیت، قابل مقایسه با سازندهای سرخ شیل و شتری است و در شمال گسل انجیلو گسترشی محدود دارند.
   سازند شمشک در این ناحیه به مجموعه نهشتههای تریاس بالایی و لیاس گفته میشود و دربرگیرنده شیلهای ذغالدار، ماسهسنگ، آهک و … است و در شمال گسل انجیلو، دارای گسترش چشمگیری است.
   سنگهای وابسته به دو گوره، که دربرگیرنده آهکهای ماسهای و کنگلومرایی، مشابه سازند بادامو و شیلهای آهکی، ماسهای معادل سازند بغمشاه است و در جنوب گسل انجیلو برونزد دارند.
   سنگهای کرتاسه زیرین در برگیرنده نهشتههای آواری قرمز رنگ، تناوبی از آهک و شیل وو دوباره نهشتههای آواری قرمز است و در باختر کانسار بشم دارای گسترش محدودی هستند.
   سنگهای وابسته به ترسیر، دربرگیرنده ترادفهای ستبر آتشفشانی و رسوبی ائوسن، نهشتههای دریایی نومولیتدار ائو-الیگوسن، نهشتههای آواری قرمز زیرین، آهک و شیلهای سازند قم وابسته به اواخر الیگوسن، سازند قرمز بالایی و نهشتههای وابسته به پلیوپلیستوسن تا کواترنر است.
   این ناحیه از نظر زمینشناسی ساختاری، در بخش شمالی زون ایران مرکزی در محدودهای میان گسلهای دورونه (کویر بزرگ) و میامی- عطاری (یا سمنان) جای دارد. روند همگانی ناحیه، شمال خاور- جنوب باختر است و اثرات حرکات کوهزایی پرشماری مانند حرکات کالدونین، هرسینین و آلپین در آن مشهود است. حرکات پایانی پرمین، منطقه را به 4 نوار زیر بخش کرده است :
   الف- ناحیه شمال گسل انجیلو
   ب – نوار میان گسل انجیلو و رشته کوههای ترود- چاه شیرین
   ج – نوار کوههای ماجراد- شتر- ترود- چاه شیرین
   د- ناحیه گسله ترود
   تأثیر فازهای تکتونیکی بعدی در این نوارها ناهمسان است و باعث پدید آمدن روندهای چینخوردگی ناهمسانی در آنها شده است.
   روند چینخوردگی ناشی از فاز کیمرین پسین در نوار ج شمال باختر- جنوب خاور است که در نوار الف در نزدیکی گسله انجیلو به سوی شمال تغییر میکند. در اثر چینخوردگی پس از ائوسن در نوار الف بیشتر در حدود NE 70 و در نوار ج متفاوت است آن چنان که بین کوههای غاز و ورشم، شمالی- جنوبی و در کوههای ترود به صورت NE 70 میباشد.
   روند گسلهها در این ناحیه E70- N60 و شیب آنها نزدیک به قائم است. گسلههای فرعی، دارای امتدادهای شمال خاوری- جنوب باختری، شمال باختری- جنوب خاوری و کمتر شمالی- جنوبی و خاوری باختری هستند.
   فعالیتهای ماگمایی پالئوزوئیک به طور عمده همراه با حرکات اپیروژنیک است که در اثر گدازههای آندزیتی- بازالتی سازند نیور و گدازههای آندزیتی سازند بهرام تظاهر دارد. فازهای ماگمایی مزوزوئیک، دربرگیرنده گدازه ستبرا آندزیتی میان سازند شتری و نایبند (کیمرین پسین) و گدازههای آندزیتی سازند بادامو است. همچنین تودههای نفوذی گرانیتی و گرانودیوریتی کروههای بند هزارچاه و شتر که در شمال تا شمال خاور ناحیه جای دارد، در ارتباط با این رخداد تکتونیکی هستند. فعالیتهای ماگمایی در ترسیر بسیار شدیدتر است. فزون برحجم قابل ملاحظهای از گدازههای آندزیتی، داسیتی و نهشتههای آذرآواری، دربرگیرنده تودههای نفوذی مثل گرانیت، گزانودیویت و دیوریت هستند. به طور کلی فعالیتهای ماگمایی ترسیر، در نوارهای معینی که توسط گسلهای با جهت NE70 کنترل میشوند، صورت گرفته اند.

   در این ناحیه دو سری سنگهای دگرگونی ناحیهای دیده میشود :سری اول سنگهای وابسته به پرکامبرین است که دگرگونی شدیدتری را تحمل کرده و دربرگیرنده مجموعه شیست، گنیس و آمفیبولیت هستند. این سنگها در شمال ترود برونزد دارند. سری دوم سنگهای وابسته به پالئوزوئیک و مزوزوئیک است که در جنوب گسله انجیلو رخنمون دارند. درجه دگرگونی در این سری ضعیفتر است و از رخساره شیست سبز تجاوز نمیکند.
   کانیزایی در این ناحیه، در بیشتر موارد، درارتباط با فعالیتهای ماگمایی، به ویژه تودههای نیمهژرف است. محلولهای کانیساز، به دنبال فعالیتهای ماگمایی، باعث ایجاد دگرسانی گرمابی در سنگهای پیرامون و پیدایش کانسارهای سرب و روی و مس شدهاند. کانیسازی در پیکر رگهای، رگچهای، کیسهای و گاه افشان است و با پاراژنزهای سولفوره- اکسیده همراه است. عوامل کنترلکننده کانیزایی حفرهها و شکستگیها با روند شمال خاور- جنوب باختر و نیز شمال باختر- جنوب خاور هستند. کانسارها و نشانههای معدنی این ناحیه در سه محدوده جای گرفتهاند.
   الف- کانسارها و نشانههای معدنی محدوده 1 : دربرگیرنده کانسارهای خانجار رشم، چاه فراق، تنگه گذری، زرشکوه، ابوالحسنی، چشمه حافظ، قله کفتارها، چاه موسی و نشانه معدنی سرب و روی برروی انارو، سنگ کر، چاه باد، چاهشیرین، رباعی، بزه،پرمگو، لارستان و نشانههای تنوره و آخوری است، دو عامل اصلی در پیدایش این تودههای معدنی، فعالیتهای ماگمایی و تکتونیکی است و ماده معدنی به صورت پرکردن فضاهای خالی و درز و شکافها تشکیل شده است. سنگ درونگیر کانسارهای بالاسه نوع است : اول سنگهای کربناته دگرگون شده سازند سیبزار- بهرام و یا در همبری گسله این سازند با سازند نیور- پادها، دوم سنگهای کرتاسه و سوم سنگهای آتشفشانی ائوسنی.
   کانسارهایی که در سنگهای آتشفشانی ائوسن جای دارند از نوع چند کانهای هستند و عناصر اصلی آنها مس و سرب است در حالی که در دو نوع دیگر، کانه عمده گالن است. گسترش وسیع کارهای معدنی در این کانسارها نشان از پتانسیل و توان معدنی قابل توجه این ناحیه دارد.
   ب – کانسار لارستان
   ج – کانسارهای آنابو و گلستانی
  
   3-6- کانسارها و نشانههای معدنی آذربایجان
   کانسارها و نشانههای معدنی آذربایجان مشتمل برموارد زیر است:
   - کانسارها و نشانههای معدنی منطقه میانه
   نشانهها و کانسارهای این منطقه عبارتند از :
   کانسار شاه علی بیگلو (بابین)، کانسار سنجده، نشانه معدنی بالاکوه، نشانه معدنی چومالو و نشانه معدنی قزل قلعه.
   - کانسارها و نشانههای معدنی سرب و روی منطقه اهر ]گزارش شماره 24، وزارت معادن و فلزات، شهریور 1369[
   نشانهها و کانسارهای این منطقه عبارتند از :
   کانسار جوبند، کانسار انجرد، کانسار سنگون، کانسار بارملک، نشانه معدنی کوه مازار، نشانه معدنی کیقال، نشانه معدنی زرنکاب و نشانه معدنی مردان قم.
  
   3-7- کانسارهای سرب و روی در زون ارومیه- دختر
   کانسارهای واقع در این زون به صورت فهرستوار در زیر آورده میشوند.
   - کانسارهای سرب وروی انگوران
   - کانسار سرب و روی علم کندی
   - سرب و روی در ناحیه زرشوان
   - کانسار سرب و روی پشتوک ]گزارش عملکرد طرح پیجویی سراسری سرب و روی ایران، 1368[
   - کانسار سرب و ری آی قلعه سی
   - کانسار سرب و روی آرپاچای
   - معدن سرب و روی شاکین ]گزارش شرکت شاکین[    3-8-ذخایر سرب و روی در زاگرس
   اصولاً کربناتهای تریاس در سراسر ایران پتانسیل روی وسرب هستند. در البرز و مرکز ایران ذخائر بسیار متعددی از آنها شناخته شده است. در زاگرس، سنگهای تریاس در محل کوه سرمه به صورت پنجرهای در هسته تاقدیس کوه سرمه، که در اثر فرسایش عمیق شده نمایان گشتهاند. لذا رخنمونهای سازند خانه کت، یعنی تریاس زاگرس در طول رشته کوه زاگرس از نظر شناسایی پتانسیل روی و سرب مهم هستند. آثار کانیسازی تقریباً در تمام رخنمون خانه کت قابل ردیابی است و هیچ گواهی مبنی برعدم وجود آن در زیر سازندهای جوانتر وجود ندارد. گسترش جغرافیایی، ضخامت گواهی مبنی برعدم وجود آن در زیر سازندهای جوانتر وجود ندارد. گسترش جغرافیایی، ضخامت افقهای کشف شده و عیار مناسب روی و سرب، نشان میدهد که پتانسیل کانیسازی در کوه سرمه بسیار قابل توجه است.
   چنانچه در شکل (1) ملاحظه میشود، ذخایر سرب و روی ایران بیشتر در زون سنندج- سیرجان و در محور ملایر- اصلهان و همچنین ایران مرکزی واقع شده اند.

   همچنین در جدول (1) مقایسهای بین ذخایر و تولیدات سرب در ایران و جهان آورده شده است. آمار نشان میدهد که ایران 9/7% کل ذخایر جهان را داراست، اما تنها ایران 45/0% کل تولید سرب دنیا را به خود اختصاص میدهد. امید میروود این روند باتوجه به پیشرفت صنعت معدنکاری و تکنولوژی و فرآوری افزایش باشد. ویژگیهای اقتصادی مهمترین کانسارهای سرب و روی ایران در جدول (2) آورده شده است.

   4- روشهای اکتشاف، استخراج و فرآوری سرب و روی
   4-1- روشهای عمده اکتشاف سرب و روی
   سرب و روی به طور معمول همراه با یکدیگر در کانسارها یافت میشوند لذا انواع کانسارهایی که حاوی سرب و روی در مقادیر اقتصادی هستند، تحت عنوان کانسارهای سرب- روی نامیده میشوند. در این قسمت روشهای اکتشاف به این کانسارها و خصوصیات اکتشافی کانسارهای مربوط به آنها آورده میشود.
  
   4-1-1- ذخایر سولفید تودهای آتشفشانی
   از میان بیشمار ذخیره سولفید تودهای آتشفشانی با سن آرکئن، تنها از ذخیره کیدکریک مقدار قابل توجهی سرب به دست آمده است. این در حالی است که ذخایر سولفید تودهای آتشفشانی پالئوزوئیک در باتورست و نیوبرونزویک و همچنین ذخایر سنوزوئیک مانند ذخایر کوروکوی ژاپن از نظر سرب بسیار غنی هستند. مراحل اکتشافی این گونه کانسارها به صورت زیر خلاصه میشود.