در تمامی کشورهای پیشرفته دنیا؛ معدن و معدنکاری همواره یکی از بنیادهای اساسی صنعت و اقتصاد آنها بوده و در کشورمان ایران نیز علاوه بر وجود ذخایر بینظیر خدادادی،‌ مهندسی معدن نیز سرآمد و آغازگر رشته‌های فنی و مهندسی در کشور بوده است. گستره پهناور، عمیق و پراهمیت این صنعت در جایگاه صنعتی مادر موجب شده که رشد توسعه پایدار کشور و اقتصاد ملی نیازمند کاربرد و گسترش این مهم باشد. 

با افزایش هنگفت قیمت‌های مواد مورد استفاده در صنایع گوناگون که اغلب پایه معدنی دارند، لزوم سرمایه‌گذاری مناسب در حوزه پی جویی و اکتشاف مواد معدنی، تبدیل ذخایر معدنی احتمالی به ذخایر قطعی، استحصال و فرآوری بهینه مواد معدنی تا آخرین مرحله به منظور استفاده حداکثری از ارزش افزوده این مواد با تکیه بر دانش روز دنیا، بیش از گذشته مبرهن است.

از سویی دیگر اطلاعات و آمار نشان می دهد که احتساب صنایع معدنی در کنار معدن،‌ سهم این حوزه را از اقتصاد ملی به خوبی نشان می دهد؛‌ لکن این میزان متناسب با رتبه کشورمان در دارا بودن ذخایر مواد معدنی در دنیا نیست.

همچنین توسعه این صنایع در کشورهای همسایه؛ همه حاکی از آن است که امروزه تنها داشتن ذخایر معدنی مناسب،‌ تنها راهکار توسعه صنایع معدنی در کشورها نبوده و مدیریت پایدار و برنامه ریزی منسجم، بیش از منابع طبیعی در این مهم تاثیر گذار هستند.

به نحوی که در منطقه خاورمیانه و منا،‌ کشورهایی که در صنایعی همچون صنعت آلومینیوم امروز صاحب جایگاه های خوبی هستند، هیچگونه منابع اولیه ای برای تولیدات خود ندارند و تنها با استفاده از دیدگاه استراتژیک به جا و مناسب و استفاده از دانش روز دنیا و مدیریت صحیح توانسته اند موفق باشند.

حال در ایران وجود ذخایر غنی مواد معدنی به همراه انرژی ارزان دو عاملی هستند که اگر با مدیریت قوی همراه شوند قطعا توسعه صنایع معدنی را به همراه ارزش افزوده های آنها برای کشور به همراه خواهند داشت. در برخی از صنایع معدنی همچون فولاد و مس،‌ تاثیر گذاری آنها بر اقتصاد ملی خصوصا در شرایط تحریم بیش از پیش مشخص شده لکن همچنان برای پیشرفت در این حوزه ها نیز نیازمند تلاشی مضاعف هستیم.

از این رو در این مطلب تلاش شده است تا برخی از صنایع مهم و تاثیر گذار در اقتصاد که به نحوی در زمره صنایع معدنی فلزی قرار می گیرند به اختصار تعریف شوند.

صنعت فولاد

صنعت فولاد نقش بسیار مهمی در توسعه اقتصادی کشورها دارد، به­طوری که می‌توان پیشرفت و توسعه در این صنعت را یکی از معیارها و شاخص‌های اصلی صنعتی شدن جوامع در نظر گرفت. آهن و فولاد به شکل گسترده در اجزای هر آنچه که در اطراف ما وجود دارد کاربرد دارند.

فولاد به شکل  گسترده‌ای در بخش­های حمل و نقل (پل­ها و ساخت و ساز­های جاده­ای، راه آهن، فرودگاه­ها و ...)، ساختمان و شهر‌سازی (سازه­های بزرگ و مدرن مانند استادیوم‌ها، آسمان خراش‌ها و ...) صنایع مختلف (لوازم خانگی، خودروسازی و ..) مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در حال حاضر، حدود ۶۷ کشور در زمینه تولید فولاد و محصولات فولادی در جهان فعال هستند؛ ایران در سال 1398 با تولید نزدیک به 27 میلیون تن فولاد خام در رتبه دهم جدول تولید‌کنندگان فولاد قرار گرفته و بر اساس افق چشم‌انداز 1404 این میزان باید به 55 میلیون تن در سال افزایش یابد.

همچنین صادرات نزدیک به 10 میلیون تن فولاد در سال 98 ایران را از این حیث در رتبه 5 کشور صادرکننده فولاد در جهان قرارداده است. نکته مهم در آینده این صنعت استراتژیک برنامه ریزی برای تولید محصولات پیچیده تر فولادی و جایگزین فولاد های خاص به جای فولاد خام است که این مهم، برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری مناسب را برای تحقق نیاز دارد. احداث کارخانه های تولید ورق های خاص فولادی و آلیاژهای متعدد با کاربردهای متنوع از فولاد از جمله این موارد است.

صنعت مس

ایران با داشتن ۳۴،۵ میلیون تن مس خالص شناسایی شده تا سال 98 هم‌اکنون ۴،۱۵ درصد کل ذخایر جهان را در اختیار دارد و رتبه هشتم را از این نظر در بین کشورهای جهان دارا است. شیلی با ۱۷۰ میلیون تن رتبه نخست ذخیره معدنی مس را در اختیار دارد.

از سال ۱۹۹۵ تا ۲۰۲۵ عیار مس کاهش پیدا می کند و از سوی دیگر در دنیا سالانه حدود ۲درصد تقاضا برای مس ایجاد می‌شود. روند تولید کنسانتره مس در این بازه زمانی نشان می‌دهد که تولید کنسانتره در این شرایط در حال افزایش است و بر اساس آمار  مستند تا ۵ سال آینده  ۲، ۵ میلیون تن به تقاضای جهانی مس افزوده می‌شود.

سرمایه‌گذاری سالانه چند تریلیون دلاری کشورهای توسعه‌یافته در زیرساخت‌ها و  جایگزینی خودروهای الکتریکی به‌جای خودروهای بنزینی از مهم‌ترین دلایل افزایش تقاضا در این بازه زمانی است.

همچنین بررسی نشان می‌دهد در حال حاضر میزان انرژی استفاده‌ شده از نفت ۳۹ درصد است اما تا سال ۲۰۵۰ به ۱۹ درصد می‌رسد، اما این موضوع برای انرژی برق کاملاً روند معکوسی طی خواهد کرد و از حدود ۱۳ درصد فعلی به حدود ۴۹ درصد افزایش پیدا خواهد کرد.

سرمایه‌گذاری‌های توسعه‌ای در صنعت مس بالغ بر یک ‌میلیارد و ۸۰۰ میلیون یورو بعلاوه ۱۳ هزار میلیارد تومان است که با بهره‌برداری کامل آنها در سال ۱۴۰۲ شاهد تولید بیش از ۴۶۵ هزار تن مس کاتدی خواهیم بود.

ظرفیت ذوب مس تا پایان سال 1398 قریب به 400 تن و تولید کاتد 260 هزار تن بوده که در سال جدید برای تولید 300 هزار تن کاتد برنامه ریزی شده است.

به نظر می رسد محوریت شرکت ملی صنایع مس ایران در صنعت مس و مدیریت کارشناسی و حرفه ای در این شرکت در چند سال گذشته عامل مهمی در توسعه چشمگیر این صنعت مهم از مجموعه صنایع معدنی، در مقایسه با دیگر صنایع بوده است.

با بهره‌برداری از معادن مس درآلو، دره‌زار، میدوک ۲ و احداث فاز ۳ تغلیظ سونگون در شرکت ملی صنایع مس ایران و اختصاص ۵۵۰ میلیارد تومان برای اکتشاف در 5 سال آتی ۲ میلیارد تن به ذخایر مس با عیار ۰.۴درصد اضافه خواهد شد.

با انجام اکتشاف در سه معدن سونگون، سرچشمه و میدوک ذخایر مس به بیش از ۵ میلیارد تن رسیده و در کل محدوده‌ها،  ذخایر شرکت ملی صنایع مس ایران به ۷ میلیارد و ۲۱ میلیون تن افزایش یافته است.

در بازه زمانی 6 ماهه ابتدایی سال 98،‌ شرکت مس فروش بیش از ۱۰ هزار میلیارد تومان را تجربه کرده که معادل درآمد کل سال گذشته این شرکت بوده است. همچنین این روند رو به رشد در حوزه صادرات هم به همین شکل بوده به نحوی که میزان 47 هزار تن صادرات در کل سال ۹۷، به 52 هزار تن در 6 ماهه ابتدایی 98 افزایش یافته است.

صنعت آلومینیوم

آلومینیوم سومین عنصر فراوان در پوسته زمین می‌باشد و بیشترین نرخ رشد مصرف را در میان فلزات درطی سه دهه اخیر دارا بوده است که این امر به دلیل ویژگی‌های برتر آلومینیوم همچون سبکی وزن و سازگاری با محیط، آلومینیوم را به عنوان یک فلز استراتژیک برای کشورهای مختلف بدل کرده است.

 آلومینیوم به طور کامل قابل بازیافت است. این فلز در 30 سال گذشته بیشترین رشد مصرف را به خود اختصاص داده و پیش‌بینی می شود که در 30 سال آینده نیز همین وضعیت ادامه یابد.

ماده اولیه و اصلی جهت تولید این فلز، اکسید آلومینیوم یا آلومینا با درصد خلوص بالا بوده و در حدود 90 درصد آلومینا جهت تولید آلومینیوم استفاده می‌شود. تولید هر تن آلومینیوم در جهان نیازمند 2 تن آلومینا است و تولید هر یک تن آلومینا نیازمند 3 تن بوکسیت می باشد.

رشد تقاضای جهانی برای آلومینیوم اولیه و بازیافتی، حاصل رشد صنعت خودروسازی است. مصرف آلومینیوم نیز در صنعت هوافضا رو به افزایش است و خود عامل مهمی در مصرف و تقاضا برای این فلز در بازار می‌باشد. همچنین افزایش ساخت‌وساز در اروپا، تقاضا برای فلز آلومینیوم را افزایش داده است. در کنار صنایع مذکور، تقاضا در بازار مهندسی مکانیک و بسته‌بندی نیز افزایش یافته است و درکل می‌توان گفت فلز آلومینیوم در بازار، از تقاضای نسبتاً بالایی برخوردار است.

56 درصد از آلومینیوم تولیدی در جهان در سال 2019 توسط چین تولید شده است. اروپا 12 درصد، خاورمیانه 9 درصد، سایر کشورهای آسیایی 7 درصد، آفریقا 3 درصد، آمریکای‌ شمالی 6 درصد و اقیانوسیه 3 درصد از تولید جهانی آلومینیوم را به خود اختصاص داده‌اند.

از سال 2010 تا ژانویه سال 2020، سهم کشور چین در تولید آلومینیوم از 41 درصد تا 56 درصد افزایش داشته است. همچنین میزان رشد تولید کشورهای حوزه خلیج فارس از 4/6 % در سال 2010  به 9/8 % در سال 2019 افزایش داشته است. در این میان سهم درصد تولید کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی و جنوبی طی ده سال گذشته در جهان بصورت کاهشی بوده است.

سرانه‌ مصرف‌آلومینیوم ‌یکی ‌از‌معیارهای‌ مهم ‌در ‌بررسی ‌اقتصادی ‌و‌ رفا‌ه‌ جوامع ‌مختلف ‌محسوب ‌می‌شود. در ‌ایران ‌بخش ‌قابل‌ توجهی ‌از ‌آلومینیم‌ مصرف ‌شده،‌ از‌منابع ‌اولیه ‌و‌ معدنی ‌تأمین ‌می‌شود. مصرف ‌آلومینییوم ‌ایران طی ‌ده ‌سال ‌گذشته ‌در‌ بازه ‌300 تا‌ حدود‌450 هزار ‌تن ‌در ‌نوسان ‌بوده‌ در حالی‌ که ‌سرانه ‌میانگین‌ مصرف‌ جهانی‌ آلومینیوم ‌طی‌ ده ‌سال ‌گذشته ‌روندی‌ صعودی ‌را ‌طی‌ کرده ‌است. این ‌میزان ‌برای ‌ایران‌ در ‌حدود ‌5.1 کیلوگرم به‌ازای هر نفر در هر سال بوده است‌ و‌ سال‌ به ‌سال‌ فاصله‌ آن‌ از ‌میانگین ‌جهانی‌ در‌ حال ‌افزایش‌ است.

در حال حاضر، ایران با برخورداری از 5 کارخانه تولید آلومینیوم جاجرم، ایرالکو، المهدی، هرمزال و سالکو ظرفیت 1297هزار تن تولید الومینیوم را داراست .کارخانه ایرالکو با ظرفیت 175 هزار تن، المهدی با ظرفیت 110 هزار تن و هرمزال با ظرفیت 147 هزار تن، جاجرم در فاز اول با 40 هزار تن و سالکو با 300 هزار تن، طی سال‌های مختلف اقدام به تولید انواع شمش آلومینیوم کرده اند.

تولید آلومینیوم در ایران از سال 1351 با ایجاد کارخانه آلومینیوم اراک آغاز گردید. سپس کارخانه آلومینیوم المهدی به مجموعه تولید آلومینیوم ایران افزوده شد. مجتمع آلومینای جاجرم نیز پایان سال 1397 با افتتاح کارخانه شمش آلومینیوم در فاز اول با ظرفیت 40 هزار تن در سال به زمره صنایع تولید آلومینیوم در ایران پیوست. با افتتاح مجتمع آلومینیوم جنوب (سالکو) در اردیبهشت امسال نیز، با ظرفیت تولید 300 هزار تن در سال، جمع تولیدکنندگان آلومینیوم در ایران قوت بیشتری گرفت.

ایران بر پایه سند چشم انداز 1404 تولید 1.5 میلیون تن شمش آلومینیومی را هدف‌گذاری کرده که انتظار می رود حدود 50 درصد این رقم در داخل کشور مورد نیاز باشد و بقیه باید رهسپار بازارهای صادراتی شود.

بررسی ‌تجارت ‌آلومینیوم‌ در ‌مناطق ‌مختلف ‌جهان ‌در ‌شناخت مهم‌ترین‌ بازارها‌ی‌ منطقه‌ای ‌این ‌فلز ‌استراتژیک ‌کمک‌ شایانی ‌می‌کند.‌ بررسی‌ها ‌حاکی ‌از ‌آن‌ است ‌که‌ آسیای‌ شرقی ‌و ‌اقیانوسیه، ‌اروپای ‌غربی ‌و ‌آمریکای ‌شمالی ‌از ‌مهم‌ترین ‌بازا‌رهای‌ تولید ‌و ‌مصرف‌ این‌ فلز ‌به ‌شمار ‌می‌روند.

‌در‌ بین ‌مناطق ‌مختلف‌ جهان، ‌صادرا‌ت ‌از خاورمیانه ‌با ‌اختلاف‌ بسیار ‌زیادی ‌نسبت‌ به ‌واردات ‌انجام ‌می‌شود، ‌از‌ این‌ رو ‌ا‌ین منطقه ‌را ‌می‌توان ‌مهم‌ترین ‌منطقه ‌صادرکننده ‌آلومینییوم ‌در ‌جهان ‌دانست‌ .این موضوع اهمیت نگاه ویژه مدیریتی و سرمایه‌گذاری در این صنعت مهم را به خوبی نشان می دهد.

صنعت سرب و روی

فلز روی از مهم‌ترین و با ارزش‌ترین فلزاتی است که در صنایع مختلف کاربردهای فراوانی دارد. این فلز در ساختار اقتصادی هر کشور برای تولید و تکمیل انواع فرآورده‌های صنعتی، نقش اساسی دارد. در طبیعت سرب و روی همواره با هم آمیخته بوده و سنگ‌های درونگیر آنها مشترک است.

روی کاربرد فراوانی در ساخت آلیاژها و صنعت گالوانیزه دارد. بیشترین کاربرد روی در صنایع فولادسازی برای افزایش مقاومت به خوردگی ورق‌ها و قطعات فولادی است. همچنین برای تولید آلیاژهای مس استفاده می‌شود. سرب هم مصارف متعددی دارد که از مهم‌ترین آنها استفاده در باتری‌های سرب-اسیدی است.

ایران با دارا بودن بیش از ۱۲ میلیون تن فلز محتوی روی (معادل ۵ درصد ذخایر روی جهان) در رتبه ششم کشورهای دارای ذخایر سرب و روی جهان قرار دارد. در حال حاضر بیش از 9 درصد ذخایر خاک سرب و روی دنیا در ایران شناسایی شده، اما آنچه در کشور تولید و صادر می شود حتی به یک درصد نسبت‌های جهانی نیز نمی‌رسد.

هم اکنون ایران سالانه در حدود 200 هزار تن روی در 7 کارخانه بزرگ و 45 کارخانه کوچک تولید می­کند و برنامه‌ریزی شده است تا سال 1420 این مقدار به 600 هزار تن در سال افزایش یابد. البته تحقق این هدف منوط به تامین پایدار خاک معدنی برای واحدهای سرب و روی بوده و سودآوری آن به داشتن برنامه مشخص و مدون در حوزه بازارهای جهانی، زنجیره ارزش داخلی و توسعه صنایع پایین‌دست بستگی دارد.

رشد نامتوازن زنجیره صنعت سرب و روی در بخش‌های مختلف از نتایج نبود یک برنامه استراتژیک منسجم و چشم‌انداز اجرایی برای این صنعت بوده است، به‌طوری که در بخش‌هایی نظیر کارخانه‌های کنسانتره و فرآوری، رشد قابل‌ملاحظه‌ای به لحاظ کمی صورت گرفته است، ولی از لحاظ کیفی، دانش فنی و نیز سایر بخش‌ها از جمله اکتشاف، بازیافت و تنوع محصولات در صنایع پایین‌دستی با کمبود و توسعه نیافتگی مواجه هستیم.

میزان ذخایر شناخته شده سرب و روی در کشور بیش از ۲۱۰ میلیون تن است. ایران پس از ترکیه دومین کشور تولیدکننده سرب و روی بین کشورهای خاورمیانه و افریقای شمالی است.

شمش سرب تولید شده در ایران کمتر از ۲۰ درصد از سنگ معدن و مابقی نیاز به روش بازیافت تولید می­شود.

تولید سرب و روی در کشور در سال های 97 و 98 به ترتیب معادل 204 و 208 هزار تن در سال 97، و 206 و 217.5 هزار تن در سال 98 بوده است.

معادن انگوران زنجان، مهدی‌آباد یزد، عمارت اراک و ایرنکوه اصفهان از جمله معادن مهم سرب و روی کشور هستند. حدود ۸۰ معدن سرب و روی در کشور وجود دارد که پروانه بهره‌برداری ۲ معدن بزرگ انگوران و مهدی‌آباد، دولتی بوده و پروانه بهره‌برداری سایر معادن به بخش خصوصی واگذار شده است.

ایران رتبه چهارم تولید ماده معدنی سرب و روی را در آسیا پس از چین، قزاقستان و هند دارد. همچنین ششمین کشور تولیدکننده شمش روی و پنجمین کشور تولیدکننده شمش سرب در آسیا است. با وجود آنکه بیش از ۹ درصد ذخایر خاک سرب و روی کل جهان در ایران قرار دارد، سهم تولید و صادرات کشور حدود یک‌ درصد کل تولیدات و صادرات جهانی است و این مهم توجه ویژه به سرمایه گذاری در این صنعت را نشان می‌دهد.

ظرفیت اسمی تولید شمش روی در کشور بر اساس آخرین آمار انجمن صنایع و معادن سرب و روی ایران حدود ۴۶۰ هزار تن در سال است. درحال‌حاضر واحدهای تولیدکننده شمش روی در کشور به طور متوسط با حدود ۴۵ درصد ظرفیت اسمی خود به دلیل کمبود مواد اولیه فعالیت می‌کنند. تنها واحد مصرف‌کننده خاک معدنی سولفیدی، واحد سرب و روی بافق با ظرفیت تولید ۳۰ هزار تن شمش روی است و سایر واحدها ماده اولیه اکسیدی مصرف می‌کنند.

به نظر می‌رسد توسعه پایدار طرح‌های اکتشافی سرب و روی در نقاط امیدبخش نکته بسیار مهمی است که باید امروز توسط مدیران و مسوولین به آن توجه شود.

جمع بندی

گزارش های فوق همگی نشان از پتانسیل بالای کشور در توسعه صنایع معدنی فلزی دارد و لزوم توجه ویژه کلان در کشور به اصلاح ساختار مدیریتی و برنامه ریزی منسجم و پایدار را به خوبی نمایان می کند.

بانک جامع معدن و صنایع معدنی ایران در راستای خط مشی و رسالت خود که توسعه ارتباطات سازنده در معدن و صنایع معدنی کشور به منظور ارتقای این صنایع است،‌ علاوه بر جمع آوری و به روز رسانی دایم و انتشار اطلاعات بیش از 1500 شرکت تخصصی معدن و صنایع معدنی،‌ در دوره های زمانی مشخص اقدام به انتشار و تحلیل وضعیت معادن و صنایع معدنی ایران می نماید که مطالعه آنها قطعا کمکی به صاحبین کسب و کار در برنامه‌ریزی‌های اقتصادی آنها خواهد بود. شبکه معدن ایران به عنوان متولی توسعه و تولید محتوای این بانک اطلاعاتی، آماده دریافت نظرات و پیشنهادهای سازنده فعالین این حوزه می­باشد.